‘We waren betrokken bij het ontrafelen van het genoom van een micro-organisme uit een geiser in Yellowstone’, vertelt Van der Oost. ‘Daarin vonden we stukjes repeterend DNA. In 2001 hebben we dat gepubliceerd, en vervolgens weer vergeten. We hadden geen idee waar het voor diende. In 2005 opperden Franse en Spaanse onderzoekers dat dit een afweersysteem is van bacteriën tegen virussen. Ik had net een NWO-Vici beurs gekregen, dat heeft het verschil gemaakt. Daardoor hadden we de mogelijkheid om er à la minute een postdoc en een aio op te zetten.’

Binnendringende virussen

Dat leidde in 2008 tot een artikel in Science waarin de Wageningse groep uitlegt hoe het afweersysteem werkt van de bacterie E. coli tegen binnendringende virussen. De bacterie heeft daarvoor stukjes DNA van zijn belagers ingebouwd. Kopieën daarvan (CRISPR-RNA) patrouilleren door de cel. Herkent dit CRISPR-RNA een binnengedrongen virus, dan wringt het zich tussen de twee DNA-strengen van het virus en duwt die uit elkaar. Vervolgens brengen CRISPR-associated (Cas) eiwitten de doodsteek toe; ze knippen het DNA van het virus kapot. Indringer opgeruimd.

De Wageningse studie liet ook zien dat het CRISPR-RNA zo is aan te passen dat het de eiwitschaar naar een gewenste plek in het DNA brengt. De publicatie leidde tot een stortvloed aan onderzoek naar varianten van dit afweersysteem. Het nu gevierde CRISPR-Cas9, ontdekt bij melkzuurbacteriën, is een eenvoudiger uitvoering dan het systeem dat Van der Oost in E. coli ontdekte.

Het blijkt een schot in de roos voor een breed scala aan toepassingen in medische en biotechnologische laboratoria. Het knipmechanisme, de eiwitschaar die bacteriën gebruiken om zich te beschermen tegen virussen, werkt namelijk ook in planten-, dieren- en mensencellen. Daar kan het worden ingezet voor gene editing: het heel precies en snel herschrijven van het DNA. Daarvoor is wel een truc nodig: de eiwitschaar moet weten waar die moet knippen. Amerikaanse onderzoekers lukte het om ook hun schaar van steeds een andere gids te voorzien, die hem naar de gewenste plek in het erfelijk materiaal leidt.

Genbewerking wordt daarmee bijna een fluitje van een cent. Een onderzoeker bepaalt waar hij een verandering wil aanbrengen in het DNA van het organisme dat hij onderzoekt. Vervolgens bestelt hij online bij een leverancier een CRISPR-Cas9-set, met daarin een stukje RNA dat overeenkomt met de betreffende locatie in het DNA. Als de postbode de set heeft afgeleverd, is het voor een ervaren laborant een koud kunstje om die in de celkern te brengen. Daar gaat het RNA – de gids – met de schaar op zoek naar de plek in het erfelijk materiaal waar gesneden moet worden.

Gen inactiveren

Snijden klinkt destructief, maar soms is dat al genoeg om een fout gen te inactiveren. Vaak is het echter nodig om bij de CRISPR-Cas9-set ook het juiste gen aan te leveren. De cel gebruikt zo’n reparatieset om de oor- spronkelijke fout recht te zetten. Afgelopen zomer publiceerde een team Amerikaanse, Chinese en Koreaanse onderzoekers hoe ze met deze techniek menselijke embryo’s konden ontdoen van de erfelijke hartafwijking hypertrofische cardiomyopathie. Er werd met grote precisie een minimale maar destructieve genetische afwijking vervangen door een gezond stukje DNA. Let wel: dit was een proef in het lab; gebruik van genetisch veranderde embryo’s is momenteel verboden. Waren die toch in de baarmoeder geplaatst, dan zouden er zeer waarschijnlijk gezonde kinderen zijn geboren.

De onderzoeker kan nog een stap verder gaan door een reparatieset aan te bieden met een extra gen erin, om een nieuwe eigenschap toe te voegen. Op die manier behandelden Britse onderzoekers een baby die leed aan een ongeneeslijke vorm van leukemie. Met CRISPR-Cas9 programmeerden ze haar immuuncellen zodanig dat die de kankercellen te lijf gingen. De toepassingsmogelijkheden zijn echter veel breder dan alleen de gezondheidszorg. Precisie-instrument CRISPR-Cas9 is een droom voor allerlei vormen van moleculair- biologisch onderzoek. Oude technieken om het DNA te veranderen zijn lang niet zo nauwkeurig én veel bewerkelijker. Wat nu twee weken kost, duurde voorheen een paar maanden tot een halfjaar, en het resultaat was minder voorspelbaar.

Ondanks die precisie laat ook CRISPR-Cas9 een enkele keer een steekje vallen. Bijvoorbeeld door de knip op de verkeerde plek te zetten. ‘Als dat in een ander gen is, ben je misschien wel verder van huis’, aldus Van der Oost. ‘Willen we hiermee gentherapie bij mensen bedrijven, dan moeten we nog een paar stapjes zetten om het foutloos te krijgen. Daarin is de afgelopen jaren trouwens al grote vooruitgang geboekt.’ Bij de reparatie van de erfelijke hartziekte hypertrofische cardiomyopathie deed de schaar bijvoorbeeld in alle gevallen zijn werk op de juiste plek. Toch, zo schreven de wetenschappers, is er meer onderzoek nodig voordat deze vorm van genbewerking in de kliniek kan worden ingezet. Ook ethische overwegingen moeten besproken worden in een brede publieke discussie, constateerden zij.

Mensen genezen

Hoe ver willen we gaan met het bewerken van menselijke genen? Dat is een extra prangende vraag omdat de techniek goedkoop is en eenvoudig valt toe te passen. Moeten we eerst grenzen stellen en dan pas volgende stappen zetten in het onderzoek? Van der Oost denkt dat dat valt te combineren. ‘Laten we vooral de discussie voeren hoe ver we willen gaan, maar in de praktijk zijn er ook al strenge waarborgen, zoals de regels voor het gebruik van embryo’s. Iedereen begint er steeds over of je van bruine ogen blauwe moet kunnen maken. Als er ooit mensen met veel geld dat soort idiote dingen willen, dan houden we dat toch niet tegen. Laten we vooral naar de positieve kant kijken. Denk je eens in dat we de mogelijkheid hebben om bij families een erfelijke ziekte uit de stamboom weg te halen! Wat tien jaar geleden begon met het ontrafelen van een verdedigingsmechanisme van bacteriën, biedt hopelijk op zeer korte termijn de mogelijkheid om mensen beter maken. Dat is toch fantastisch.’

Mutatie verifiëren

Ook bij andere Ieerstoelgroepen in Wageningen is CRISPR-Cas inmiddels een vertrouwde techniek. ‘Het is een belangrijk hulpmiddel in het onderzoek’, zegt Martien Groenen, hoogleraar Fokkerij en genetica. ‘Bijvoorbeeld om te bepalen waar een bepaald gen voor dient. Met gene editing kun je dat uitschakelen en vervolgens kijken wat er gebeurt. We gebruiken de techniek momenteel om het effect van een mutatie in een gen bij de kip te verifiëren bij de zebravis. Die heeft datzelfde gen, maar het is een veel makkelijker proefdier. ’Op den duur kan CRISPR-Cas ook bijdragen aan de fokkerij, verwacht Groenen, al past daar een kanttekening bij. ‘In de fokkerij gaat het erom de balans te vinden tussen verschillende eigenschappen, zoals melkgift, groei of ziekteresistentie. Focussen op één verandering betekent vaak dat je inlevert op andere punten. Om een nieuwe eigen- schap binnen een redelijke termijn in te bouwen zonder inteelt te veroorzaken, moet je duizenden dieren veranderen om geen andere eigenschappen te verliezen.’

Rijping van tomaat

Onderzoeker Ruud de Maagd van Wageningen Plant Research bestudeert welke genen belangrijk zijn voor de rijping en de houdbaarheid van tomaat en hoe die worden gereguleerd. Niet alleen schakelt hij genen uit met CRISPR-Cas, ook brengt hij soms twee keer een knip aan in dezelfde DNA-streng. Vaak lijmt de plantencel de beide uiteinden aan elkaar waardoor het stukje tussen de twee knips wegvalt. Dat levert informatie op over hoe de genen worden aangestuurd door het omliggende DNA. Uiteindelijk kan die kennis leiden, verwacht de onderzoeker, tot een tomaat die minder snel zacht wordt én goed smaakt, een beetje genetisch bijgestuurd met CRISPR-Cas. De grote vraag bij plantenveredelaars: valt zo’n tomaat onder de strikte regels voor toelating van genetisch gemodificeerde gewassen in de EU?

Europees hof

Voor eind 2016 had de EU beloofd een beslissing te nemen over CRISPR-Cas in de gmo-regelgeving, maar de Europese Commissie heeft het doorhakken van die knoop al twee keer uitgesteld. Frankrijk heeft de zaak inmiddels aanhangig gemaakt bij het Europese Hof. ‘Ik snap dat mensen bezorgd zijn over sleutelen aan DNA’, aldus De Maagd. ‘Maar de vraag is of CRISPR-Cas wel altijd onder de restricties van de gmo-regelgeving valt. Als je alleen een gen uitschakelt of wat DNA verwijdert, is zo’n verandering niet te onderscheiden van muta- ties die ook in de natuur optreden.

www.wur.nl/crispr-cas

Achtergrondfoto: Shutterstock

‘In Limburg staat het draagvlak voor de bever bij de bevolking echter onder druk door de overlast die de bevers daar veroorzaken’, constateert populatie-ecoloog Hugh Jansman van Wageningen Environmental Research in het dit najaar verschenen rapport Status Bever in Nederland. Bijna 30 jaar na de herintroductie van 42 Duitse bevers in de Biesbosch is het grootste knaagdier van Nederland een ‘hoeksteensoort’ geworden, zo blijkt uit het onderzoek. ‘Dat betekent dat typische beveractiviteiten als het graven van burchten, knagen aan boomstammen en niet te vergeten het bouwen van dammen zorgen voor niches waar andere soorten profijt van hebben’, aldus Jansman.

Door bevers geschilde populieren bieden bijvoorbeeld fijne zitplaatsen voor de zeearend en door de dammen ontstaan ondiepe meertjes. Dat worden paaiplaatsen en kraamkamers van visjes en daarmee een goed gevulde snackbar voor ijsvogels die op de dammen wachten op hun kans. Ook bijzondere soorten als zwarte ooievaar en kraanvogel profiteren mee, net als vleermuizen en amfibieën, zegt Jansman.

Genetische verarming

Toch zijn er regionaal verschillen in het succes. ‘De bevers die zijn uitgezet in de Biesbosch en de Gelderse Poort planten zich minder snel voort dan de populatie die in Limburg zit’, aldus Jansman. De Biesbosch-bevers komen van oorsprong uit de Elbe in Duitsland, terwijl de Limburgse populatie een gemengde afkomst heeft. Die bestaat uit van origine Poolse en Russische bevers die in Wallonië zijn uitgezet, aangevuld met Duitse bevers. Die populatie is genetisch divers, terwijl de Duitse Elbe-bevers mogelijk kampen met inteelt en genetische verarming.

Het zou ook kunnen dat de Biesbosch-bevers in de jaren tachtig hebben geleden onder het zwaar vervuilde rivierslib van de Maas en Merwede. ‘De nieren van de bevers stonden daar indertijd in elk geval stijf van het cadmium, een notoir giftig, zwaar metaal, waardoor ze een slechte start hadden. Maar eerlijk gezegd weten we de oorzaak van het verschil in voorplanting niet.’

Zeker is wel dat de bevers door het voortplantingssucces in Limburg hun leefgebied uitbreiden en nu voorkomen in gebieden waar ze schade veroorzaken aan bomen en landbouwgewassen. Ook zorgen hun dammen voor ongewenste overstroming van boerenland. En ze vormen soms zelfs een gevaar voor de veiligheid: hun gegraaf in dijken en geknaag aan wilgen nabij de dijken kan ertoe leiden dat de kleilaag wordt aangetast, waardoor bij hoogwater de kern van zand uit de dijk spoelt.

Een commissie van Provinciale Staten in Limburg stemde dit najaar in met het plan om overlast veroorzakende bevers af te schieten. Een omstreden besluit in de ogen van natuurbeschermers en dierenvrienden. De bever dankt zijn beschermde status onder meer aan het feit dat het dier nog maar 150 jaar geleden uitstierf, door overbejaging vanwege zijn vacht en zijn parfumrijke muskusklieren.

‘Dat je een voorheen uitgestorven soort wilt gaan afschieten’, aldus Jansman, ‘kun je ook zien als een bekroning van succesvolle natuurbescherming. De soort doet het dus weer goed. De controverse rond afschieten is begrijpelijk omdat stadse mensen alleen de lusten, maar de agrarische omgeving ook de lasten van de dieren ondervindt.’ De ecoloog hoopt dat de dieren gespaard worden. ‘Met gericht bevermanagement, zoals rasters voor dijken of cruciale waterdoorgangen, is veel schade te voorkomen. Ook kan het kappen van vegetatie op en bij dijken soelaas bieden.’ Maar Jansman heeft nóg een idee. ‘Door Limburgse bevers te vangen en uit te zetten, te beginnen in Nationaal Park Weerribben-Wieden, waar nog geen bevers leven, kan daar een stepping stone ontstaan voor de opmars naar Noord-Nederland, bijvoorbeeld het Hunzedal in Drenthe.’ Later kunnen meer Limburgse bevers elders worden uitgezet. Als er daarna nog steeds overlast optreedt, is er altijd nog het afschot, aldus Jansman.

In de Weerribben-Wieden is veel geld en arbeid nodig voor het kappen van moerasbossen om het waterige ka- rakter te waarborgen, vertelt Jansman. De bever kan daar mooi een handje bij helpen. ‘Ook de otter, icoon van vitale natte natuur, profiteert mee. Otters zijn daar in 2002 uitgezet, maar hebben veel moeite om bij ijsvorming onder water te komen om vis te vangen. We weten dat otters beverburchten met hun onderwateringang gebruiken om te duiken. De komst van de bever kan voor de otter een geweldige meerwaarde betekenen.’

www.wur.nl/bevers

Achtergrondfoto: Shutterstock

We ervaren fosfaat in het Westen nu als een probleem, vanwege het mestoverschot, zegt Schoumans, maar in de toekomst wordt het een strategische grondstof. Fosfaat is niet zeldzaam, maar het is slechts op enkele plaatsen geconcentreerd genoeg aanwezig om het rendabel te winnen. Marokko is de grootste producent van fosfaaterts, waarvan een groot deel richting de Verenigde Staten wordt verscheept, want dat is de belangrijkste producent van fosfaatkunstmest.

Schoumans: ‘Europa heeft nagenoeg geen fosfaatmijnen, we zijn afhankelijk van wat landen als Marokko, China en de Verenigde Staten leveren. Als fosfaaterts of kunstmest door geopolitieke ontwikkelingen beperkt op de markt komt of schaars wordt, kunnen deze landen hun landbouw en voedselvoorziening beschermen. Op het moment dat zij de exportkraan dichtdraaien, hebben wij een groot probleem. ’Dat probleem zit in dalende landbouwproductiviteit. Planten, dieren en mensen kunnen niet zonder fosfaat: het zit in de vorm van fosfor in onze botten en DNA en het is belangrijk voor de energievoorziening van de cel. Fosfaatbemesting laat gewassen beter groeien. Vanaf de jaren vijftig heeft fosfaat – samen met stikstofmest – fors bijgedragen aan de wereldvoedselproductie. Niet voor niets vervijfvoudigde tussen 1960 en 2013 wereldwijd het fosfaatverbruik. Driekwart daarvan zit in kunstmest. De akkerbouw is de belangrijkste afnemer, maar ook de veeteelt is wereldwijd een belangrijke gebruiker: naar schatting een derde van de fosfaatkunstmest wordt gebruikt voor voedergewassen en grasland.

Nederland produceert meer fosfaathoudende mest dan volgens de mestwetgeving plaatsbaar is op de Nederlandse landbouwgronden, zegt Schoumans. ‘Dat betekent dat we jaarlijks zo’n 45 miljoen kilo fosfaat overhebben in de vorm van dierlijke mest die we niet kwijt kunnen op de Nederlandse landbouwgronden.’ Vandaar dat de mestverwerkingsplicht er is en mest van pluimveehouders en varkenshouders wordt geëxporteerd naar Duitsland en Frankrijk, terwijl melkveehouders de relatief fosfaatarme koeienmest grotendeels kwijt kunnen op eigen grond (zie kader).

Schoumans: ‘Varkensbedrijven daarentegen hebben weinig grond en produceren veel fosfaatrijke mest. Ze zijn veel geld kwijt aan de verwerking en afzet ervan. Hun mest bestaat voor 90 procent uit water, dus met bijvoorbeeld export zijn hoge transportkosten gemoeid: ongeveer 20 à 25 euro per ton.’ Schoumans is als coördinator van het Europese project SYSTEMIC en het topsectorproject Meerwaarde Mest en Mineralen betrokken bij de bouw van De Groene Mineralen Centrale. Die gaat fosfaat, kalium en stikstof uit varkensmest terugwinnen. Schoumans: ‘Als je fosfaat uit de mest haalt, kun je de organische stof gebruiken op de landbouwgronden, want dat is goed voor het bodemleven, de bodemstructuur en de waterhuishouding. Doordat de fosfaatarme organische stof niet meer de grens over hoeft, en het geschoonde mestwater geloosd kan worden, levert dat een sterke daling op van de transportkosten.

Terugwinnen

De technologie, die in Wageningen is ontwikkeld om fosfaat terug te winnen, heet Re-P-Eat: Recovery of P to Eat. Door toevoeging van een zuur komt het fosfaat los uit de dikke mestdrab, waarna het wordt afgevangen als calciumfosfaat, een goed oplosbare grondstof die ook in kunstmest zit verwerkt. De Groene Mineralen Centrale moet in november 2018 in bedrijf zijn op het terrein van een grote mestvergister in de Achterhoek, die nu al biogas produceert uit zo’n 100 duizend ton varkensdrijfmest. Met ongeveer 25 van zulke terugwin-installaties verspreid door het land kan 10 miljoen kilo fosfaat uit het mestoverschot van de varkenshouderij worden verwerkt tot herbruikbare meststof. ‘De Groene Mineralen Centrale moet laten zien dat de technologie op grote schaal werkt, en wat de kwaliteit van de geproduceerde mineralenproducten is. En ook of de verwerking economisch uit kan. Het moet haalbaar en betaalbaar zijn.’

Mestvergister

Deze technologie helpt varkenshouders met een mestprobleem, maar is ook een manier om afhankelijkheid van kunstmest verder te verminderen, zegt Schoumans. ‘In de Achterhoek zijn verschillende partijen bezig een project op te starten om uit te vinden in hoeverre we in een straal van dertig kilometer rond de vergister de mestkringloop kunnen sluiten. We kijken wat er aan nutriënten wordt afgevoerd naar de mestvergister. En we brengen in beeld wat de behoefte is van de akkerbouw in het gebied: welke organische en minerale mestsoorten er nodig zijn. Dan kan je proberen die op maat samen te stellen.’

In het toilet

Iedere Nederlander staat aan de top van de voedselketen. Via brood, groenten, vlees en zuivel eet hij of zij zo’n 1,2 kilo fosfor per jaar, een hoeveelheid die overeenkomt met 2,7 kilo fosfaat. Het merendeel daarvan verdwijnt weer in het toilet, en daar ligt een tweede kans voor recycling. Sinds een aantal jaren zijn Nederlandse rioolwaterzuiveringsbedrijven bezig met het terugwinnen van fosfaat. Fosfaat kan uit- kristalliseren als struviet, ofwel magnesium-ammoniumfosfaat. De belangrijkste reden dat waterzuiveringsbedrijven fosfaat terugwinnen, is besparing op onderhoud: struviet kan spontaan neerslaan als een hinderlijke korst op buizen en pompen. De waterzuiveringsinstallatie in Apeldoorn produceert inmiddels tienduizenden kilo’s struviet per jaar. De installatie in Amsterdam-West oogst zelfs 2500 kilo struviet per dag uit het afvalwater van honderdduizenden inwoners.

De gedroogde struvietkristallen zijn een rijke meststof die fosfaat en stikstof bevat, maar toch is er nog geen markt voor, althans niet in Nederland. ‘Hier is struviet in de landbouw niet populair’, zegt agronoom Sander de Vries, die bij Wageningen Plant Research onderzoek doet naar productieverbetering van landbouwgebieden wereldwijd. ‘Struviet is geen uitgebalanceerde meststof; het bevat relatief veel fosfaat, weinig stikstof en geen kalium. En het lost ook vrij langzaam over de jaren op, terwijl boeren snel resultaat willen zien. Nederlandse boeren hebben bovendien meestal een fosfaatoverschot. Dus is het moeilijk om hier een afzetmarkt te vinden voor een stof die ook nog wat minder handig is dan de gangbare fosfaatmest.’

Naar Afrika

In andere streken komen vaak wel gronden voor met een tekort aan allerlei nutriënten, zoals fosfaat, stikstof en kalium. ‘In sommige regio’s in Afrika is veel ruimte om de landbouwopbrengst fors te verhogen, veel meer dan in Europa. Een van de dingen die je in Afrika zou kunnen doen, is lokale verbetering van de fosfaatbemesting. Je zou daarvoor struviet uit de Nederlandse rioolwaterzuivering kunnen gebruiken’, zegt De Vries, die heeft berekend of export van Nederlands struviet zinvol is.

Op papier pakt dat gunstig uit, in vergelijking met de productie en het transport van traditionele kunstmest, zowel qua kosten als uitstoot van broeikasgassen. ‘Maar daarmee is het nog niet gedaan’, zegt De Vries. ‘In de praktijk zijn er obstakels bij de export, douane en lokale verwerking en distributie. Om struviet vanuit de haven bij kleine boeren te krijgen, heb je transport nodig en met elke afgelegde kilometer stijgt de kostprijs.’

‘Vervolgens weten boeren nog niet hoe ze zo’n meststof efficiënt kunnen toepassen in combinatie met kalium en extra stikstof. Om iets met struviet te doen, moet je kortom een heel systeem optuigen. Ook lokale recycling van struviet in Afrika en Azië is interessant, alleen ontbreekt het bij veel grote steden nog aan goed werkende riolering en waterzuivering.’

Meer fosfaat nodig

Recycling en efficiënter gebruik worden steeds belangrijker gezien de verwachte groei van de wereldbevolking en toenemende welvaart. Een westers eetpatroon met meer vlees, zuivel en eieren zal gewoner worden, en daardoor ook de vraag naar fosfaat voor veevoer en grasland. Naar verwachting zal tot 2050 de wereldwijde grasproductie voor vlees en melk met 80 procent moeten toenemen om aan de vraag te voldoen. Als de prognoses kloppen, zal de wereldwijde landbouw in 2050 twee keer zoveel fosfaatkunstmest verbruiken. Naast terugwinnen van fosfaat uit mest en riool is intelligenter gebruik van fosfaat in de landbouw ook een zinnige strategie bij toenemende schaarste. ‘Als de aanvoer van fosfaat wordt verkleind, zal de melkveehouderij efficiënter moeten worden om dezelfde productie te behouden’, zegt promovendus Mart Ros. ‘Fosfaat dat al aanwezig is in de mest en bodem, moet dus beter worden benut.’

Fosfaatkringloop

Ros deed zijn onderzoek naar fosfaatkringlopen binnen de melkveehouderij onder leiding van promotor Oene Oenema bij de sectie Bodemkwaliteit van Wageningen University & Research. Het project ‘Zonder fosfaat geen voedsel’ wordt financieel gesteund door het Universiteitsfonds Wageningen, via een gift van veevoederbedrijf De Heus en diverse particulieren. Op een melkveebedrijf loopt de fosfaatkringloop van ruwvoer en gras naar de koe, naar mest, en vervolgens via de bodem retour naar gras en voedermaïs. Maar die kringloop functioneert niet optimaal doordat fosfaat in de bodem gebonden zit. Ros: ‘In de meeste gronden zijn de concentraties vrij fosfaat in het bodemvocht minder dan een procent van wat een plant tijdens een groeiseizoen nodig heeft.’

‘De rest moet dus komen vanuit de vaste fase van de bodem. Dat kan bijvoorbeeld doordat fosfaat geleidelijk loskomt van bodemdeeltjes, of door vertering van organische stof. Hoe beschikbaar het is, hangt af van de bodemprocessen die gebonden fosfaat omzetten in de vorm die planten wel kunnen opnemen.’

Wormenpoep

Ros merkte dat de wortelstructuur van gras een rol speelt bij het opnemen van fosfaat. Bij kasproeven bleek dat grassoorten met veel wortelbiomassa en wortellengte beter groeien en meer opbrengen. Verder zijn regenwormen gunstig voor het vrijmaken van fosfaat; in hun poep gaat de beschikbaarheid van fosfaat met een factor dertig tot duizend omhoog. Grassen groeien daardoor beter in wormenrijke bodem.

‘Onder fosfaatarme omstandigheden zien we bijvoorbeeld een verhoging van 10 procent in grasopbrengst door het effect van regenwormen. Er zijn veldexperimenten nodig om te kijken of de resultaten die wij in de kas hebben gevonden ook buiten van toepassing zijn. Toch ben ik ervan overtuigd dat dit een eerste stap is naar maatregelen die daadwerkelijk wat kunnen opleveren voor de fosfaatbenutting in de landbouw.’

Verspilling tegengaan

‘Door gebruik van kunstmest zijn we fosfaat in wezen aan het verdelen en verdunnen’, zegt agronoom De Vries. ‘Je haalt het uit mijnen waar het geconcentreerd aanwezig is en verspreidt het met kunstmest wereldwijd over landbouwgrond. Je kunt fosfaat terugwinnen, maar recycling kost steeds meer moeite naarmate het fosfaat in lagere concentraties aanwezig is.’ Toch is fosfaatrecycling hard nodig om verspilling tegen te gaan. De Vries: ‘Er zijn veel artikelen geschreven over schaarste en stijgende kunstmestprijzen. Misschien kan het al over een jaar of vijftig nijpend worden, maar het is lastig precies te voorspellen.’

‘Er worden nieuwe fosfaatvoorraden ontdekt, maar we gaan ook meer fosfaat gebruiken. Toch doen we de voor de hand liggende dingen nog niet op grote schaal. Struviet winnen uit rioolwater is een begin, en daarin loopt Nederland voorop. We zijn ook bezig met mestverwerking, fosfaatrecycling en export. Het is allemaal niet heel ingewikkeld, maar het kost wel tijd en geld om de technologie en de markt te ontwikkelen.’

www.wur.nl/fosfaat

Achtergrondfoto: Hollandse Hoogte

Het moet anders, vindt hij, zeker in de wetenschap dat in 2050 geen 7,5 miljard maar 10 miljard monden moeten worden gevoed. En doordat in China, India en in Afrikaanse landen de welvaart toeneemt, zullen al die monden vermoedelijk een menu met meer dierlijk eiwitrijk consumeren.

Mansholt-lezing

‘Europa, Nederland voorop, moet de wereld in de periode tot 2030 daarom dringend naar een nieuw voedsel- systeem leiden’, betoogt Kampers. ‘Een voedselsysteem dat voorziet in duurzaam en gezond voedsel dat is geproduceerd in een energievriendelijke en klimaatneutrale teelt. Dat systeem moet efficiënter omgaan met grondstoffen en die meer hergebruiken, is innovatief en gaat de leegloop van het platteland tegen’, zo stelde Kampers in de Mansholt-lezing dit najaar in Brussel.

Samen met bestuursvoorzitter Louise Fresco werkte Kampers aan een diagram waarbij deze doelen van de Europese Unie worden gecombineerd met verschillende oplossingsrichtingen, zoals groei van de zeeteelt en aquacultuur, slimme dier- en plantenteeltsystemen en de transitie van dierlijke eiwitten naar eiwitten uit planten of insecten.

Die prestatie is wel het gevolg van een enorme voetafdruk elders in de wereld. Sojaplantages in voormalige regenwouden voor Nederlands varkensvoer en ministers en staatssecretarissen die zich het vuur uit de sloffen lopen in Brussel om ontheffing te vragen voor het mestoverschot.
‘Ook Nederland is er nog lang niet. Maar onze landbouw is wel state of the art. Beter is er niet. Wij zijn bij wijze van spreken op het niveau van 10 procent van wat er nodig is om alle duurzame doelen te halen. Spanje haalt 5 procent en Oost-Europa zit op amper 1 procent.

Om dat percentage flink te verhogen, hebben we precisie-landbouw nodig waarbij drones in kaart brengen welke planten op welke delen van het perceel hoeveel en welke bestrijdingsmiddelen nodig hebben, robots die dit werk uitvoeren en en passant zieke plantjes en onkruid uit de grond trekken. Verbeterde technologie komt ook ten goede aan de arbeidsomstandigheden van de boer en maakt de sector aantrekkelijk voor jonge mensen.

Daardoor ontstaan er weer bestaansrecht en inkomsten voor de lokale bevolking waardoor we de leegloop van het platteland tegengaan.’

Waarom kent u Europa en vooral Nederland een leidersrol toe?
‘Onze landbouw is geperfectioneerd. Wij zijn een voorbeeld voor de rest van de wereld. Neem de kastomaat. Temperatuur, luchtvochtigheid, voeding, water-hergebruik, biologische bestrijding, bestuiving: het is allemaal super geregeld. En de modernste kassen kosten geen energie meer, maar leveren energie. Ze zouden die kassen in Spanje, maar ook in Kenia en China moeten hebben. Nederland kan de wereld helpen bij de modernisering van teeltsystemen. Het is ongelofelijk wat wij in ons postzegellandje met 17 miljoen mensen en 8 miljoen auto’s presteren. Op de Verenigde Staten na exporteren we van alle landen ter wereld de meeste waarde aan landbouwproducten.’

Lost technologie alles op? Moeten we niet meer in eigen vlees snijden?
‘Zeker, ook letterlijk. Als westerse consument moeten we terug in vleesconsumptie, meer flexitariër worden, waarbij ik hoop dat er meer smakelijke vleesvervangers op de markt komen die de structuur van vlees beter nabootsen. Daarnaast moeten boeren hun landbouwhuisdieren meer afval voeren en gras van onrendabele gronden. De pampa’s in Argentinië kunnen best worden begraasd. Niet alleen mensen, maar ook dieren moeten meer insecten gaan eten.’

www.wur.nl/mansholt

Achtergrondfoto: Harmen de Jong

Maar het succes van de natuurbescherming heeft een keerzijde, vertelt Theo van der Sluis van Wageningen Environmental Research. Samen met Elmar Veenendaal van de Wageningse leerstoelgroep Plantenecologie en Natuurbeheer  maakte hij een landgebruiksplan voor het Chobe District. ‘In en rondom de natuurparken ontstaan meer en meer conflicten tussen de groeiende bevolking, economische activiteit als toerisme en landbouw en de grote aantallen wilde dieren. Elke maand worden er wel mensen gedood in Chobe. Van de 368 ‘probleemdieren’ die in 2014 werden geregistreerd, ging het in 142 gevallen om olifanten die landbouwgewassen vernielden en 119 leeuwen die vee doodden.

Bescherming van het wild heeft hoge prioriteit in Botswana. Het leger treedt hardhandig op tegen stroperij. Bovendien heeft president Ian Khama mede onder druk van de internationale opinie de trofeejacht door toeristen verboden. ‘Die leverde wel miljoenen per jaar op, waar ook de bevolking van meeprofiteerde’, aldus Van der Sluis. ‘Door het verbod hebben de bewoners van het Chobe District enkele tienduizenden mensen, minder inkomsten. Terwijl aan de andere kant het aantal incidenten toeneemt, bijvoorbeeld olifantenkuddes of buffels die de maïs, gierst en bonen vertrappen of grazend vee dat ten prooi valt aan leeuwen en hyena’s. Mensen zijn vaak ten einde raad.’

Landgebruiksplan

Die toegenomen spanning is de Chobe Land Board een doorn in het oog. De ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties UNDP die de wildparken in het noorden van Botswana ondersteunt, schreef daarom een tender uit voor het opstellen van een landgebruiksplan dat het samenleven van mens en dier reguleert, maar dat ook andere belangen zoals de ontwikkeling van het toerisme en de landbouw in goede banen leidt. Landschapsecoloog Van der Sluis en vegetatie-ecoloog Elmar Veenendaal – beiden woonden jaren in het land – kregen eind 2016 de opdracht om dit plan te schrijven. Daarvoor stelden zij een multidisciplinair team samen van elf mensen: Wageningers, deskundigen van de Universiteit van Botswana en lokale experts.

‘In de landgebruiksplanning wordt vaak vanuit één sector geredeneerd, bosbouw of toerisme bijvoorbeeld’, aldus Van der Sluis. ‘In Wageningen kiezen we voor een brede aanpak, om kennis over het landschap en de mensen te integreren, stakeholders te betrekken en verschillende belangen af te wegen. De centrale vraag was: hoe kan het toerisme op een duurzame manier groeien, kunnen meer mensen daarvan profiteren én blijft de natuur beschermd?’

Hoewel de diamantmijnen voor Botswana voorlopig nog de belangrijkste bron van inkomsten vormen, is toerisme een goede tweede. Zeker het Chobe District – 23 duizend vierkante kilometer, voor twee derde natuurpark en beschermd bosgebied – is sterk afhankelijk van buitenlandse gasten. Mijnbouw komt in deze regio niet voor.

Zonering instellen

Het landgebruiksplan dat Van der Sluis en Veenendaal samen met hun collega’s opstelden, biedt een ruimtelijke zonering: waar kan het toerisme groeien, welke gebieden moeten open blijven voor de dieren en waar krijgt de landbouw meer kansen. Dit plan geeft de Chobe Land Board een richtlijn in handen om vergunningaanvragen voor landgebruik te beoordelen.

Zo stelt het plan bijvoorbeeld grenzen aan de ontwikkeling van Pandamatenga, een grootschalig landbouwgebied, ook wel de ‘broodmand van Botswana’ genoemd. Uitbreiding van dit akkerbouwgebied is een nationale prioriteit. Dat kan ook prima, maar alleen in westelijke richting; niet naar het noorden, vinden de onderzoekers. Daar is ruimte nodig om een natuurcorridor in stand te houden voor wildtrek op en neer naar Zimbabwe. Akkerbouw daar zou ook de hydrologie in een cruciale vallei onherstelbaar verstoren, concludeerde het onderzoeksteam.

Schaderegeling

Het landgebruiksplan is echter meer dan een streekplan waar per kaartvlak staat aangegeven wat wel en wat vooral niet mag. De auteurs schetsen ook kansen voor de lokale bevolking om een belangrijkere rol te spelen in de toerismesector. Zo kan het toerisme meer worden gespreid. Het merendeel van de lodges ligt in het noorden rond de hoofdplaats Kasane; er is ruimte voor wat nieuwe hotels of kampen meer in het binnenland. Ook propageert het plan kleinschalige irrigatie voor tuinbouwproducten. De koks in de lodges zitten te springen om verse producten; groenten leveren dan ook veel meer op dan de traditionele maïs. Om te voorkomen dat de olifanten ook op deze akkertjes huishouden, moeten de boeren de kans krijgen hekken aan te leggen. Ook moet er een soepeler schaderegeling komen voor schade door wilde dieren.

De grootste verandering is echter het aanboren van een ander marktsegment. In het landgebruiksplan wijzen de opstellers gebieden met kleine dorpen aan voor kleinschalig toerisme waar de lokale bevolking meer van profiteert. ‘De focus ligt momenteel op high end tourism’, aldus Van der Sluis. ‘Luxe verblijven met prijzen die oplopen tot 2000 dollar per nacht. Om een dergelijk hotel te runnen, heb je investeerders en opgeleid personeel van elders nodig. Maar je kunt ook denken aan simpeler accommodaties, gerund door een lokale gemeenschap.

Kleinschalig toerisme

Momenteel overheerst de gedachte dat een verblijf voor westerlingen super chic moet zijn. Maar er is óók een markt voor kleinschaliger en goedkoper. Toeristische organisaties en safaribedrijven bevestigen dat. Dan valt te denken aan het verhuren van een paar huisjes met uitzicht over de rivier voor 50 dollar per nacht, of het inrichten van camperplekken voor rondreizende Zuid-Afrikanen in de kleinere dorpen op tientallen kilometers van Kasane. Dat gebeurt nu al mondjesmaat, en dat kan meer gestimuleerd worden. Dan pikt de lokale bevolking weer een graantje mee van het toerisme en dus indirect van de vele olifanten, én het toerisme wordt meer gespreid.’

Wordt het ook niet tijd om de jacht te heropenen? ‘Je ziet dat de grote bomen langs de rivier zijn verdwenen en de oevers er steeds afgetrapter uitzien, maar er is in Chobe nog niet echt sprake van erosie’, aldus Van der Sluis. ‘Jagen ligt uiterst gevoelig in Botswana; we geven het als optie, maar dat is primair een politieke beslissing.’

Lasten en lusten

De opstellers van het landgebruiksplan maken zich geen zorgen dat hun rapport onderin een la verdwijnt. ‘Dit voorjaar heb ik ons plan gepresenteerd voor 25 mensen van uiteenlopende overheidsorganisaties en ngo’s’, vertelt Van der Sluis. ‘Die reageerden enthousiast. Voor de Chobe Land Board en het provinciebestuur is het zonneklaar dat er iets moet gebeuren. Dat de bevolking niet alleen de lasten moet ondervinden van de vele dieren, maar ook de lusten van het toerisme. Natuurlijk weet ik niet wat er achter de schermen speelt, maar Botswana is een goed georganiseerd land met een prima reputatie; het wordt niet voor niks het Zwitserland van Afrika genoemd. Bovendien verwacht ik dat de UNDP bereid is om nieuwe ontwikkelingen te ondersteunen.’

www.wur.nl/landgebruik-botswana

Achtergrondfoto: ANP

De Cool – Research on the Move helpt producenten en transporteurs de oogst onder optimale omstandigheden te bewaren en te vervoeren. Deze mobiele onderzoeksunit, ontwikkeld door Wageningen Food & Biobased Research en het technologiebedrijf Fotein, bestaat uit een zeecontainer waarin talloze technische snufjes zijn ingebouwd. Zo bevat het een tiental klimaatcomparti- menten, waarin onderzoekers temperatuur, luchtvochtigheid, concentraties zuurstof en kooldioxide apart kunnen regelen. Dat biedt hun de mogelijkheid de invloed van deze factoren op de productkwaliteit tijdens opslag en transport uit te proberen. Met die kennis worden voedselverliezen verminderd en exportmogelijkheden vergroot.

Transport simuleren

In opkomende landen in Azië, Afrika en Amerika is de productie van groente, fruit en bloemen de laatste de- cennia sterk gestegen. Daardoor neemt ook de vraag toe naar kennis en technologie om de kwaliteit en houdbaarheid van deze verse producten te garanderen. Anderhalf jaar geleden startten Wageningen en Fotein daarom de ontwikkeling van de Cool – Research on the Move. De onderzoekscontainer is per schip over de hele wereld te transporteren.

‘Alle stappen in de keten, van oogst naar opslag en uiteindelijk transport naar de afnemer, bepalen de kwaliteit van versproducten in de winkel’, zegt Peter Ravensbergen, Business Developer bij Wageningen Food & Biobased Research. ‘Met de Cool – Research on the Move is de productkwaliteit bij elke stap te optimaliseren.’ Zo duurt de export van tomaten vanuit Mexico naar de VS zo’n vier dagen per vrachtwagen.

Naar de klant

Door de vruchten bij de oogst te selecteren op kleur en dus rijpheid, en vervolgens dit transport in de container te simuleren onder verschillende omgevingscondities, ziet de exporteur hoe de oogst uiteindelijk bij de klant aankomt.

Op basis daarvan kan hij vervolgens de transportcondities aanpassen. ‘Hij kan dan bijvoorbeeld beslissen of de vrachtwagen wel of niet gekoeld moet worden’, verduidelijkt Ravensbergen. ‘Op die manier leren lokale onderzoekers de omstandigheden tijdens transport zodanig te manipuleren dat het product met precies de gewenste rijpheid aankomt.’

‘Wageningen Food & Biobased Research heeft ruim tachtig jaar ervaring met onderzoek naar bewaarcondities van groente en fruit’, aldus Ravensbergen. ‘Die kennis delen we door lokale onderzoekers die in een gekochte of geleaste Cool – Research on the Move gaan werken, te trainen en te begeleiden in het uitvoeren en toepassen van onderzoek.’

Optimaal rijp

Die onderzoekers kunnen vervolgens de effecten van koeling duidelijk maken aan lokale ondernemers of de optimale omstandigheden bepalen om de afrijping tijdens transport te stimuleren, of juist te vertragen. Zo’n simulatie op locatie geeft bijvoorbeeld inzicht in de optimale rijpheid van avocado’s bij de oogst, zodat die een lange bootreis vanuit Zuid-Amerika goed doorstaan.

De producent kan hier dan rekening mee houden bij de timing van de oogst. Dit heeft een positief effect op de kwaliteit van het product bij de overzeese afnemer. Dat vergt wel een investering, maar die is volgens Ravensbergen binnen een paar jaar terugverdiend met hogere prijzen voor producten van betere kwaliteit.

Een eerste model van de onderzoekscontainer staat vooralsnog ter demonstratie opgesteld naast Phenomea, het begin oktober geopende onderzoeksgebouw van Wageningen Food & Biobased Research op de campus. Maar uiteindelijk is het de bedoeling dat de container op reis gaat naar een klant in bijvoorbeeld China, India of Mexico. In Phenomea ontwikkelen onderzoekers nieuwe meettechnieken om de kwaliteit van versproducten te bepalen. Die technologie kan vervolgens in de Cool – Research on the Move worden ingebouwd.

Zonder snijden

‘Doordat we nieuwe sensoren en robots steeds verder ontwikkelen, zijn er steeds meer en geavanceerdere kwaliteitsmetingen mogelijk’, vertelt Ravensbergen. ‘Zo hebben we non-destructieve suikermetingen voor fruit ontwikkeld, waarbij de reflectie van een bundel infra-rood licht ons iets vertelt over het suikergehalte van het product. We hoeven de vrucht dus niet open te snijden.’

Daarnaast kunnen combinaties van sensoren en 3D-camera’s het product onderzoeken op hardheid, kleur, vorm en gewicht. Ook richten Ravensbergen en zijn collega’s zich op het vinden van biomarkers voor kwaliteit: dit zijn biologische componenten uit het product die sterk correleren met kwaliteit. Zo meten onderzoekers bijvoorbeeld bepaalde aromacomponenten om zo een inschatting te maken van de rijpheid van een product.

www.coolresearchonthemove.com

Achtergrondfoto: Hans Wolkers

Honderd windmolenparken

Over tien jaar telt de Noordzee honderd windmolenparken.‘Onze opdrachtgever, Rijkswaterstaat, wil meer inzicht in vleermuistrekroutes boven zee. Want windenergie voor de Nederlandse kust kan gevaar opleveren voor trekkende vleermuizen’, aldus Lagerveld. ‘Ze kunnen sterven door een klap van de wieken, maar ook door de snel wisselende luchtdruk bij de rotor, die fataal kan zijn voor hun longen of andere organen’, legt hij uit.

‘Daarbij zijn het nieuwsgierige beesten, die de windmolens niet vermijden, maar juist opzoeken om er op insecten te jagen.’ Op het land wordt vaak uitgegaan van tien vleermuisslachtoffers per windturbine per jaar. Uit de VS zijn hogere aantallen bekend, tot soms wel honderd dieren per windturbine per jaar. Naar de aantallen slachtoffers boven zee is nog weinig onderzoek gedaan.

Langs een groot deel van de Noord-Hollandse kust staan nu om de vijf kilometer antennes opgesteld, die een soort morsecodes van de zenders op de vleermuizen opvangen. Na enkele maanden worden de geheugenkaarten uitgelezen: waar en wanneer vliegen ze, met hoeveel, langs welke routes, bij welke weersomstandigheden?

De belangrijkste soorten in het onderzoek zijn de rosse vleermuis en de ruige dwergvleermuis. Dit zijn trekvleermuizen, die in het voor- en najaar afstanden tot wel 2000 kilometer afleggen op weg tussen hun kraamkolonies en hun overwinteringsgebieden, met een kruissnelheid van 40 kilometer per uur of hoger. Van eind augustus tot half oktober trekken ze samen met hun jongen vooral van noordoost naar zuidwest, bij oostenwind en bij hoge temperaturen.

Slachtoffers

Lagerveld: ‘Overdag vliegen is te gevaarlijk vanwege roofvogels en meeuwen. Vleermuizen vliegen niet nonstop, maar pauzeren onderweg om voedsel te zoeken en uit te rusten. Ze foerageren ook op open zee en gebruiken booreilanden midden op zee om overdag uit te rusten.’

Als de vleermuistrek in kaart is gebracht, is een vervolgvraag hoeveel slachtoffers er door de windparken vallen en wat daartegen te doen is. ‘Misschien kun je ze afschrikken met onprettige geluiden’, oppert Lagerveld. ‘En wanneer we heel goed kunnen voorspellen wanneer de dieren trekken, kun je de windmolens op die momenten even stopzetten. In de vergunning voor de nieuwe windmolenparken bij Borssele zijn hiervoor al voorwaarden opgenomen.’

Wageningen Marine Research brengt de milieueffecten van windmolens op zee in kaart. Niet alleen voor vleermuizen, maar ook voor zeevogels, zeehonden, bruinvissen en vissen. Volgens theoretisch ecoloog Tobias van Kooten, coördinator van het windmolenonderzoek, zijn inmiddels veel studies afgerond naar de effecten van individuele parken. ‘Hoeveel vis zit er rond zo’n turbine? Tot op welke afstand kan een bruinvis de heimachine horen? Maar beleidsmakers hebben nu vooral behoefte aan inzicht in de cumulatieve effecten van al die windparken samen’, vertelt Van Kooten. ‘Windenergie wordt namelijk door alle landen rond de Noordzee op een enorme schaal uitgerold.

Nieuw landschap

Het hele ecosysteem Noordzee wordt gemanipuleerd. Er ontstaat een totaal nieuw landschap. Wat gaat dat betekenen voor de visstand, waar gaan de vissers straks heen? Welke maatregelen moeten we nemen om de internationale vogelstand te beschermen? Aan zulke vragen werken we samen met buitenlandse collega’s. Verder bestuderen we het multifunctioneel gebruik van windparken, in combinatie met viskweek, mossel- en zeewierteelt. Ook onderzoeken we nut en noodzaak van allerlei maatregelen om negatieve effecten te verminderen en we bekijken de ontwikkeling van nieuwe natuur onder water.’

Zachte koralen

Die natuurontwikkeling komt spontaan op gang. ‘Op de fundering van de turbines ontstaat een compleet ecosysteem met wel honderd tot tweehonderd soorten per locatie’, vertelt marien ecoloog Joop Coolen van Wageningen Marine Research, die in maart in Wageningen promoveerde.

Coolen duikt al jarenlang langs de pijlers van platforms en windmolens omlaag om de biodiversiteit in kaart te brengen. ‘Op windturbines, maar ook op fundamenten van olie- en gasplatforms en scheepswrakken troffen we enorme hoeveelheden mosselen aan naast felgekleurde hydropoliepen, zachte koralen en zeeanjelieren. We vonden kreeftachtigen en kleine garnaaltjes, en daar komen ook weer bijzondere vissen op af, zoals de kliplipvis, die zijn voedsel op dit kunstrif vindt.’

Vroeger was een vijfde van de Nederlandse Noordzeebodem bedekt met oester- en andere schelpenbanken, maar door visserij en ziektes zijn die vrijwel verdwenen. De onderwaterplatforms maken dat verlies aan hard substraat onder water een beetje goed. Coolen ontdekte dat dieren die op de zanderige Noordzeebodem geen kans zouden maken, zich in de loop der tijd van het ene naar het andere platform verplaatsen en daardoor de Noordzee steeds verder veroveren.

Tijdelijk gehoorverlies

Voor zeezoogdieren is windenergie op zee juist schadelijk. Vooral geluidsoverlast bij het heien van de fundering voor de windmolens kan bruinvissen en gewone en grijze zeehonden verstoren. ‘Het heien kan leiden tot tijdelijk gehoorverlies, veranderingen in verspreidingspatronen en verlies van leefgebied’, vertelt marien ecoloog Geert Aarts van Wageningen Marine Research. ‘Metersbrede palen voor de fundering van windturbines worden door grote heischepen met harde klappen in de grond geslagen. Het heien van één paal kost zo’n twee uur, maar de aanleg van een compleet park kan wel een halfjaar duren.’

Geluid plant zich onder water veel beter voort dan licht. Veel dieren gebruiken geluid onder water bij het voedsel zoeken. De 30 tot 80 duizend bruinvissen in de Nederlandse kustwateren – het aantal wisselt per seizoen – zenden korte ‘kliks’ uit en luisteren naar de terugkaatsende echo’s om te navigeren en voedsel te zoeken, maar ook voor onderlinge communicatie, bijvoorbeeld tussen moeder en jong. Niet-natuurlijke onderwatergeluiden kunnen deze echolocatie verstoren. Aarts: ‘Bruinvissen blijken een gebied waar geheid wordt tot op twintig kilometer afstand te mijden, met als gevolg een flink verlies van leefgebied.’

Geluidslimiet

Het heien op zee zou tot een grote reductie van de bruinvispopulatie kunnen leiden, zo blijkt uit een modelberekening. ‘Voor de Nederlandse overheid was dat reden om de vergunningvoorwaarden voor nieuwe windmolenparken aan te  scherpen. Er is onder meer een limiet gesteld aan het geluid dat hei-installaties mogen maken.

Een manier om het geluid te beperken is het aanleggen van een gordijn van luchtbellen rondom de heilocatie, dat vooral bij de hoge geluidsfrequenties die bruinvissen gebruiken goed lijkt te werken. Ook zijn stillere heimachines in ontwikkeling en zoekt de industrie alternatieve funderingsmethoden zonder heien.’

Ook zeehonden reageren tot op tientallen kilometers afstand op het heigeluid. Anders dan bruinvissen gebruiken zeehonden geen sonar om te jagen, maar zij zijn juist uiterst gevoelig voor de laagfrequente geluiden die vrijkomen bij het heien.

Gezenderde zeehonden

Aarts en zijn collega Sophie Brasseur volgen individuele zeehonden door zendertjes op hun vacht te plakken, die er na een paar maanden weer afvallen. Er zijn inmiddels meer dan honderd dieren gezenderd. Aarts: ‘Zo kunnen we precies volgen waar ze zijn, wanneer ze duiken en hoe diep.’

‘Als het heien begint, houdt het foerageren abrupt op en zwemmen ze vaak weg. Ook lijken veel van onze gezenderde zeehonden de windmolenparken te mijden. Zij kunnen de molens onder water horen draaien en zien ook die draaiende wieken, dat schrikt ze blijkbaar af. Samen met Schotse onderzoekers zagen we wel dat sommige zeehonden een windpark opzochten, waarschijnlijk omdat daar veel vis zit. Maar dat park was nog niet operationeel.’

Overigens maken vooral mannetjeszeehonden zelf ook flink lawaai onder water. In de paartijd lokken ze vrouwtjes met bulderende onderwatergeluiden. ‘We weten niet of dat liefdesspel verstoord wordt door niet-natuurlijke onderwatergeluiden’, aldus Aarts. ‘Maar er zijn wel windparken dichtbij de Duitse Waddeneilanden gebouwd en die geluiden dringen ook door tot in onze Waddenzee.’

Uiteindelijk willen beleidsmakers vooral conclusies op populatieniveau. Ze willen meer inzicht in de vraag in hoeverre de vitaliteit van de populaties zeezoogdieren afneemt als er windparken worden gebouwd. In een nieuw NWO-project gaan de onderzoekers de geluidseffecten op populatieniveau verder doorrekenen.

Mardik Leopold, onderzoeker bij Wageningen Marine Research, bestudeert in dit project de effecten van windmolenparken op zeevogels. ‘Als een individuele ondernemer een windmolenpark op zee wil plaatsen, rolt uit de milieueffectrapportage altijd de conclusie dat dit ene park geen significant effect zal hebben op de zeevogelpopulaties. Maar er staan er tot 2030 al honderd gepland. Je voelt aan je water dat al die parken samen wél een effect zullen hebben op de vogelstand. Volgens modelberekeningen zullen vele tienduizenden zeevogels sterven.’

Klap van de molen

Volgens Leopold zijn windparken op twee manieren schadelijk voor vogels. ‘Ze kunnen sterven door een klap van de molen, vooral ’s nachts, als ze de molens niet kunnen zien. Bovendien verliezen ze leefgebied doordat ze niet meer in de buurt van de windparken durven te komen.’

Voor alle vogelsoorten op de Noordzee zijn ‘aanvaringsmodellen’ doorgerekend, mede gebaseerd op zicht- en radarwaarnemingen. De as van een molen zit op zo’n 90 meter hoogte, de wieken zijn 60 meter lang. Dus het risico op een aanvaring zit vooral in de vliegzone van 30 tot 150 meter hoogte. De kans op een klap tegen een rotorblad hangt mede af van de grootte en het vliegpatroon van de vogels. De meeste soorten zullen uitwijken, sommige snelle vogels vliegen tussen de molens door of wijken op het allerlaatste moment voor de rotor uit. Vogels die vooral zwemmen of laag boven het water scheren worden niet snel door de wieken geraakt.

Bij het vaststellen van de effecten op populatieniveau speelt ook mee hoe vruchtbaar een soort is. De zee-eend die al op tweejarige leeftijd begint met broeden en elk jaar acht kuikens krijgt, is als soort minder kwetsbaar dan de stormvogel die pas vanaf zijn tiende of vijftiende één ei per jaar legt. De ‘vervangingstijd’ van een stormvogel is heel lang. Bange vogels leveren waarschijnlijk ook meer in dan dappere vogels, denkt Leopold.

Onbekommerd vliegen

‘Alles bij elkaar opgeteld blijkt dan dat bijvoorbeeld de parelduiker, die een kleine populatie heeft, weinig eieren legt en moeizaam manoeuvreert in de lucht, als soort veel kwetsbaarder is dan de kleine, snelle, vruchtbare drieteenmeeuw. Sommige meeuwensoorten vliegen het park onbekommerd in en uit en de aalscholver is er niet weg te slaan, die zit daar zijn vleugels te drogen en krijgt er een flink stuk leefgebied bij. Jan van Genten echter vliegen er altijd omheen: zij hebben dus weinig aanvaringsrisico, maar wél een flink verlies van leefgebied.’

Verlies van leefgebied kan ten koste gaan van de fitness van een populatie. Om daaraan te kunnen rekenen, geldt als internationale vuistregel dat één op de tien verdreven vogels zal sterven. Die vuistregel proberen de Wageningse onderzoekers nu nader te preciseren. Al met al komen volgens de modelberekeningen vooral parelduiker, roodkeelduiker, grote zee-eend en eidereend in de buurt van de gevarenzone op populatieniveau.

Inmiddels hebben de Wageningse vogelonderzoekers een kaart van de Noordzee opgesteld. In rode zones leveren windmolens veel gevaar op voor de vogelstand. In groene zones zijn er minder vogelrisico’s. Leopold: ‘De vogelrijke Nederlandse kust, met zijn vele overwinterende zee-eenden en foeragerende meeuwen en sterns, is overwegend rood gekleurd. Maar omdat hier ook veel toeristen komen, staan de windmolens niet te dicht op  de kust. Dat is een gelukkig toeval.

Domme vogels

Overwogen wordt om windmolens in tijden van drukke vogeltrek zo nodig stil te zetten. Nieuwe windmolenparken zullen waarschijnlijk met vogel- en vleermuisradars worden uitgerust.’ Leopold is ook benieuwd hoe de vogels zich evolutionair gezien zullen ontwikkelen als de zee straks vol windmolenparken staat. ‘We staan voor een heel snelle, grootschalige verandering. Daar passen wel zorgen bij. De visserij zal terrein moeten prijsgeven, windparken vullen straks de Noordzee. Sommige vogelsoorten zullen die parken mijden, andere zullen er misschien juist leren leven. De domme vogels worden eruit gemept, de slimme en dappere zullen overleven.’

www.wur.nl/windmolens-zee

Achtergrond-illustratie: Jeroen Murré

Dat geldt ook voor de afgestudeerden in de Wageningse richtingen van landbouw en natuur. De sectoren levensmiddelen en diervoeding en plantenveredeling bijvoorbeeld zitten te springen om personeel, aldus De Smet. ‘Er is veel vraag naar mensen voor onderzoek-, verkoop- en kwaliteitsafdelingen.

Kwaliteitscontrole is vooral in de voedselindustrie erg belangrijk, vanwege de regelgeving van de EU en de export. Zo’n schandaal als met de fipronileieren afgelopen zomer raakt de industrie keihard. Maar studenten zijn niet bekend met banen in de kwaliteitscontrole, vandaar dat hier de grootste krapte zit.’ Ook de bredere groene sector heeft versterking nodig. Dit geldt onder meer voor adviesbureaus en natuurbeheerorganisaties. Er is bijvoorbeeld een groot tekort aan bodem- en waterspecialisten.

Stages aanbieden

Door de economische ommekeer hebben bedrijven niet alleen plaats voor net afgestudeerden. Juist ook mensen die tien of meer jaar werkervaring hebben, zijn erg gezocht voor de zogenoemde medior- en seniorposities, ziet De Smet. Vroeger bemiddelde KLV Professional Match veel voor net afgestudeerden en organiseerde bijvoorbeeld sollicitatietrainingen. Tegenwoordig weten bedrijven de starters rechtstreeks te bereiken, vooral door stages en traineeships aan te bieden, aldus De Smet.  Onderzoek onder Wageningse alumni, de KLV Loopbaan Monitor 2016, laat zien dat 10 procent van de Wageningse pas afgestudeerden een baan vindt via een afstudeeronderzoek of stage. Dat is een verdubbeling ten opzichte van 2006.

Weinig dierwetenschappers

Diervoederproducent De Heus kan starters zelf inderdaad goed bereiken, bevestigt Isolde Eleveld Terwel, global director Human Resources. Het bedrijf zoekt regelmatig onderzoekers, inkopers, voedingsdeskundigen en product managers.

Afgestudeerden met een masterdiploma volgen vaak een tweejarig traineeship. En promovendi die onderzoek doen bij De Heus krijgen een deeltijdcontract en daarna een vaste baan. ‘Het is echter heel lastig om mensen met meer dan tien jaar relevante werkervaring te vinden. In de groep mensen van rond de veertig jaar zijn relatief weinig dierwetenschappers’, zegt Eleveld-Terwel. In de toekomst wordt het nog moeilijker, verwacht ze. ‘De aanwas uit Wageningen is eigenlijk te mager. Alle veevoerproducenten vissen in dezelfde vijver.’ Het internationaal opererende bedrijf werft wel kandidaten uit andere landen, vertelt Eleveld-Terwel. ‘Maar het opleidings- en kennisniveau is niet altijd even hoog als dat van Wageningse afgestudeerden.’

Continu werven

Ook in de levensmiddelenindustrie zijn veel banen voorhanden. Danone Nutricia Research werft momenteel continu mensen, aldus Ingrid Cusiel, recruitment manager Research & Innovation. Voor startersposities en afstudeerstages en -onderzoeken krijgen we redelijk wat sollicitaties binnen, ook van mensen met andere nationaliteiten die hier via uitwisselingsprogramma’s zijn’, vertelt Cusiel. Maar net als in de diervoedersector zijn ervaren mensen moeilijk te vinden.

Cusiel: ‘Dan gaat het bijvoorbeeld om experts met specifieke productkennis in de levenswetenschappen, big data of systeembiologie, en managementervaring in liefst een internationale omgeving. Daarnaast zijn specialisten in biostatistiek, processing en innovatie dun gezaaid.’

In de toekomst wordt het steeds lastiger voor voedingstechnologiebedrijven om talent te vinden, voorziet Cusiel. ‘De sector wordt steeds internationaler en flexibeler en dat vraagt om andere vaardigheden. Daarbij komt dat de huidige generatie sneller van baan wisselt. Het wordt een uitdaging om als werkgever interessant te blijven.’

Honkvast

De speurtocht naar ervaren mensen speelt minder in de plantenveredelingssector. ‘Veredelaars hebben een lange adem; het veredelingsproces duurt tien jaar. Daardoor zijn deze mensen redelijk honkvast’, verklaart Nanja Stams van Plantum, de branchevereniging voor de 260 bedrijven die in Nederland actief zijn in de veredeling, kweek en handel van zaden en planten. De veredelingsbedrijven zoeken juist starters.

De sector blijft jaarlijks met gemiddeld 5 procent groeien, aldus Stams. ‘Het werkveld evolueert zeer snel en wordt technischer en meer interdisciplinair. We hebben ook vacatures voor moleculair biologen, biotechnologen, nanotechnologen, IT-specialisten, voedingsdeskundigen, analisten en laboranten. Maar de essentie blijft plantenkennis.’

Buitenlandse alumni

Dankzij de toenemende globalisering en de krapte op de Nederlandse arbeidsmarkt nemen bedrijven waaronder diervoederproducent De Heus – actief in vijftig landen – steeds vaker afgestudeerden uit het buitenland aan. KLV Professional Match krijgt veel aanvragen van buitenlandse alumni die in Nederland aan de slag willen, vertelt Timo de Smet. ‘Ook voor hen liggen er kansen.’

Voor internationaal georiënteerde werkgevers is het dan ook goed nieuws dat het aantal buitenlandse afgestudeerden aan Wageningen University & Research flink is gestegen, van minder dan 1 procent in de jaren zeventig naar 43 procent tussen 2011 en 2015.

Interessant is dat deze groep ook vaker kiest voor een promotie. Van de niet-Nederlandse afgestudeerden vanaf 2001 voert inmiddels 22 procent de PhD-titel; van de Nederlandse afgestudeerden is dat 16 procent.

Meer gepromoveerden

Sowieso springt het rap stijgende aantal gepromoveerden onder de Wageningse alumni in het oog. Bijna één op de vijf afgestudeerden is gepromoveerd, in Wageningen of elders. En van de mensen die tussen 2011 en 2015 afstudeerden is bijna één op de vier aan het promoveren. In 1970 deed nog maar 8 procent een promotie.

‘Het ontstaan van onderzoeksscholen heeft in de jaren negentig het promoveren in heel Europa in een stroomversnelling gebracht’, verklaart Gab van Winkel, onderzoeker en adviseur promotieopleidingen bij Wageningen University & Research. ‘De onderzoeksscholen bieden promovendi allerlei workshops aan om hen voor te bereiden op de arbeidsmarkt. Dat leidde tot een professionalisering van het promoveren.’ Bovendien is vanaf de jaren tachtig de externe financiering voor promotieplaatsen enorm gegroeid, legt Van Winkel uit, onder meer vanuit NWO, de aardgasbaten, de EU en buitenlandse fondsen.

Managementbanen

Na promotie gaat driekwart door in het onderzoek aan een universiteit, onderzoeksinstituut of in de industrie, laat de KLV Loopbaan Monitor 2016 zien. De jaren erna daalt dit aandeel, doordat veel van de onderzoekers overstappen naar managementbanen.

Danone Nutricia Research heeft voor veel functies een voorkeur voor gepromoveerden, vertelt Ingrid Cusiel: ‘Voor seniorrollen van bijvoorbeeld afdelingsmanagers of senior scientist vragen we bijvoorbeeld een PhD, omdat ze vaak leidinggeven aan gepromoveerde werknemers of samenwerken in teams waarin vrijwel iedereen een PhD heeft.’

Commercieel denken

Vaak doen gepromoveerden echter liever inhoudelijk onderzoek, en ook missen ze soms de vaardigheden en ervaring om anderen aan te sturen, signaleert De Smet van KLV Professional Match. Daarnaast gedijt niet iedere gepromoveerde in een commerciële en resultaatgerichte omgeving. ‘Op de universiteit kun je een droogteresistente en voedingsrijke aardappel ontwikkelen, maar de veredelingssector kijkt naar een product dat langer vers blijft in de supermarkt en dus langer verkocht kan worden. Niet iedereen kan zich die commerciële manier van denken eigen maken’, aldus De Smet.

Toch zijn gepromoveerde werknemers enorm gewild, zegt Van Winkel. ‘De industrie wordt steeds kennisintensiever en complexer. Deze mensen hebben de marinierstraining van de wetenschap doorlopen en kunnen met ingewikkelde vraagstukken en grote hoeveelheden data omgaan. Natuurlijk zitten er nerds tussen  die zich volledig op onderzoek storten. Maar veel gepromoveerden zijn zo slim dat ze zich die managementvaardigheden binnen enkele jaren eigen maken.’

www.klv.nl/arbeidsmarktonderzoek

Achtergrondfoto: Hollandse Hoogte

Attent maken

Het Rathenau Instituut maakt burgers, politici en journalisten ook attent op tal van andere ontwikkelingen op het gebied van technologie en wetenschap en onderzoekt wat die gaan betekenen voor de maatschappij. Een kleine greep uit de recente publicaties toont rapporten en ‘berichten aan het parlement’ over cyberdreiging, investeringen in wetenschap en innovatie, versnippering van kennis in de gezondheidszorg, de internationale competitie om wetenschappelijk talent en waarborging van het publieke belang in de deeleconomie.

De organisatie is vernoemd naar de natuurkundige en hoogleraar Gerhart Rathenau. In 1979 bedacht hij het begrip informatie-maatschappij en adviseerde hij de regering over automatisering in de samenleving Rathenau stond aan de wieg van de pc-privé-projecten in de jaren tachtig, waardoor veel mensen een computer in de huiskamer kregen. Het idee om werklozen om te scholen tot ICT’er kwam ook uit zijn koker.

‘De automatisering veranderde veel in het werk en leven van mensen. Ze kochten voortaan bijvoorbeeld geen treinkaartje meer bij een meneer op het station, maar bij de kaartjesautomaat’, vertelt Peters. ‘Technologische ontwikkelingen kunnen grote sociale consequenties hebben. Rathenau voorzag dat en zorgde ervoor dat mensen in hun eigen omgeving met de automatisering leerden omgaan.’

In mei verscheen een studie van het Rathenau Instituut over mensenrechten in het digitale tijdperk, gemaakt in opdracht van de Raad van Europa. Een studie over mensenrechten?
‘Onze ethische en juridische systemen zijn nog onvoldoende op de digitalisering voorbereid. Airbnb zet bijvoorbeeld de hotelmarkt en al onze afspraken daarover op z’n kop. We moeten bekijken hoe we ontwikkelingen kunnen bijsturen, zonder deze te stoppen. Hoe denken we over de verantwoordelijkheden van de overheid, bedrijven en burgers hierin? En hoe denken we over digitalisering en de autonomie van mensen? We zouden het recht moeten krijgen om niet online gevolgd, geanalyseerd of beïnvloed te worden. Of het recht om in de zorg te kiezen voor betekenisvol menselijk contact boven contact met een robot.’

Lukt het om de politieke en publieke discussie over digitalisering en mensenrechten aan te zwengelen?
‘Dat debat staat nog in de kinderschoenen. In Nederland rust er een soort taboe op ethiek, merk ik. Mensenrechten, dierenrechten en alle maatschappelijke aspecten daarvan, dus eigenlijk hoe je met elkaar omgaat, zien mensen als een persoonlijke opvatting. In Nederland hebben we het poldermodel waarbij verschillende partijen dingen uitruilen en het op een akkoordje gooien. Door de geschiedenis van verzuiling vinden we het moeilijk om over gedeelde waarden te praten.

Onze samenleving staat voor grote uitdagingen, zoals de overgang naar duurzame energie en een circulaire economie. Het kabinet heeft wel enkele maatregelen in het regeerakkoord opgenomen, zoals terugdringen van aardgasgebruik en meer inzet van hernieuwbare energiebronnen, maar niet de opgaven erachter. Dat is jammer.

Mensen zijn best bereid om bijvoorbeeld aardgasgebruik op te geven, maar pas als je de dialoog voert over het publieke belang erachter. Als je alleen de maatregelen benoemt, spitst het debat zich daarop toe. Het maatschappelijke debat gaat vaak over maatregelen of technologieën, en niet over de waarden eronder en de raakvlakken tussen de partijen.’

Kunt u daarvan een voorbeeld geven?
‘Neem genetisch gemodificeerde gewassen. Als je echt in gesprek gaat met burgers, komt naar voren dat mensen geen moeite hebben met de technologie zelf. Dat blijkt uit dertig jaar Rathenau-onderzoek. Er zit geen gedeelde waarde achter technologie. Die waarde zit in de instituties en de bedrijven; of mensen zich daardoor beschermd voelen.

Bij genetische modificatie bijvoorbeeld zijn mensen bang dat één bedrijf straks bepaalt welke gewassen er verbouwd worden en wat we eten. Bedrijven zouden hun verantwoordelijkheid moeten nemen en inspelen op de zorgen van burgers door te laten zien dat de angst voor economische monopolies en een landschap waar nog maar één gewas wordt geteeld niet terecht is. Ze kunnen meedenken over biodiversiteit en manieren om toe te zien op goed gebruik van bestrijdingsmiddelen.

Is een probleem ook niet dat het vertrouwen in wetenschappers daalt?
‘Dat is een misvatting. Het is ook helemaal niet zo slim van wetenschappers om dat te zeggen, omdat ze daarmee een beeld bevestigen dat niet bestaat. We zien juist dat er een groot vertrouwen is in de wetenschap. Behalve wanneer wetenschappers dingen gaan voorschrijven. Onderzoekers hoeven niet in gesprek met de burger om nog een keer uit te leggen wat zij weten. Als ze verbinding willen maken, moeten ze werkelijk geïnteresseerd zijn in de vragen en zorgen van burgers.’

Het Rathenau Instituut publiceert binnenkort een rapport over samenwerking van wetenschappers met bedrijven en financiering vanuit het bedrijfsleven. Kunt u daar iets over zeggen?
‘Bedrijven staan voor private belangen waarmee ze waarde realiseren. Universiteiten worden gefinancierd met publiek geld en creëren publieke waarde, zoals het beschikbaar stellen van hun kennis voor de samenleving. Daarover zouden in de samenwerkingsovereenkomst afspraken gemaakt moeten worden. Nu doen medewerkers van universiteiten dat vaak individueel, als ze geld binnenhalen. Het is beter als dat binnen vakgroepen en universiteiten wordt gedeeld. Zodat een individuele medewerker niet onder druk komt te staan van een opdrachtgever – of dat nu een bedrijf is of de overheid – om bijvoorbeeld niet te publiceren. Universiteiten kunnen hun verantwoordelijkheid hierin gezamenlijk definiëren en een soort beroepscode opstellen. Verantwoording afleggen naar de maatschappij wordt dan niet iets van de individuele onderzoeker, maar onderdeel van de werkwijze en cultuur.’

U hebt zelf in Wageningen gestudeerd. Waarom Levensmiddelentechnologie?
‘Op de middelbare school wilde ik iets doen aan de honger in de wereld en de overproductie van voedsel binnen de EU, zoals de melkplas en de boterberg. Daarom besloot ik aan voedselproductie te gaan werken.’

Hoe beviel de studie?
Wageningen was een heel leuke, internationale club. De vrije ruimte in de studie vond ik prettig; je kon overal aan ruiken. Zo volgde ik ook de vakken kunstgeschiedenis en filosofie. Ik specialiseerde me in toxicologie. Dat is een leuke vorm van puzzelen. Je neemt een giftige stof, hangt daar een chloorgroep aan en dan wordt de stof nog giftiger, of juist minder giftig. Je kunt de effecten bestuderen van stoffen die ingrijpen op functies in het lichaam. In die tijd hadden we het idealistische idee dat we kanker de wereld uit konden helpen.’

Na haar afstuderen in 1990 ging Melanie Peters naar het Imperial College in Londen, waar ze promoveerde op onderzoek naar kankerverwekkende effecten van kaneel. Vervolgens deed ze bij de universiteit van Texas in Austin onderzoek naar nierkanker. In 1995 keerde ze terug naar Nederland, als toxicoloog bij Shell Research & Development. Drie jaar later trad Peters in dienst bij het Ministerie van Landbouw.

Waarom maakte u de ommezwaai van onderzoek naar beleid?
‘Onder toxicologen groeide het inzicht dat we van veel stoffen nooit voldoende zouden kunnen bewijzen dat ze veilig zijn. Sommige van die stoffen hebben we echter hard nodig, dus richtte de wetgeving zich steeds meer op risicomanagement. Bijvoorbeeld door te regelen dat mensen op de werkvloer sommige stoffen alleen met handschoenen aan mogen hanteren. Door deze verschuiving stond het hele vakgebied op z’n kop. Ook moest de overheid meer vragen gaan beantwoorden vanuit de samenleving. Daar wilde ik graag bij helpen.’

Is dat de rode draad in uw loopbaan?
‘Ik begin altijd met de vraag: Wat is de behoefte van mensen? Die kunnen hun gedrag alleen veranderen als de oplossingen die worden aangedragen aansluiten bij hun dagelijkse praktijken en behoeften. In Wageningen werden we daarvan doordrongen. Dit inzicht is nog steeds belangrijk in mijn werk.

Staan universiteiten te ver af van de praktijk?
‘Nee, hoor. Maar we moeten ophouden te denken dat onderzoekers allemaal hetzelfde moeten doen: origineel onderzoek verrichten, excellente artikelen schrijven en zichzelf verkopen. Laat mensen datgene doen waar ze goed in zijn. Er is een herwaardering nodig van samenwerking met mensen die toegepast en beleidsondersteunend onderzoek doen. Nederlandse universiteiten en onderzoeksinstituten doen veel onderzoek om ons veilig te houden. Denk bijvoorbeeld aan voedselveiligheid of botsproeven met auto’s. Dat leent zich niet voor publicaties in Nature en Science, maar komt wel tegemoet aan vragen vanuit de samenleving.

‘De afgelopen jaren is nogal ingehakt op de kennisinfrastructuur. Er is bezuinigd bij alle publieke kennisorganisaties zoals TNO, KNMI en DLO en de productschappen zijn opgeheven. De overheid moet opnieuw aansturen op langjarige en diepgaande samenwerking tussen kennisinstituten, universiteiten, gebruikers en ministeries. Voor innovatie rond publieke doelen zoals een duurzame leefomgeving of een rechtsstaat die antwoord geeft op schuldenproblematiek, cybercriminaliteit en nepnieuws is kennisopbouw en aandacht op de lange termijn nodig.’

Achtergrondfoto: Bram Belloni

‘Van natuurlijke oorzaken zoals klimaatveran- dering, vulkanisme en insnijding van rivieren, tot roofbouw en ontbossing door de mens.’ In het kader van een NWO-ALW project onderzoekt Schoorl met een team internationale wetenschappers de ouderdom van bodem en sedimentafzettingen, om de geschiedenis van de badlandsontwikkeling te reconstrueren. ‘Pas als we dat begrijpen, kunnen we misschien voorkomen dat elders badlands ontstaan of zich uitbreiden.’

Het onderzoek heeft ook lokale betekenis. Het onderzoeksgebied maakt deel uit van een UNESCO Global Geopark, werelderfgoed van bijzondere geologische en geomorfologische waarde. ‘We vertalen onze kennis over het landschap en de vroegere bewoning naar de lokale overheden. Die maken daar gebruik van om het toerisme te ontwikkelen, bijvoorbeeld door een museum in te richten of uitzichtpunten te markeren.’

Info: jeroen.schoorl@wur.nl

Achtergrondfoto: Jeroen Schoorl