Sinds enkele jaren kruisen Frank Post (40) en zijn vrouw Ilona (38) hun Holstein-koeien met allerlei andere runderrassen, zoals Zweeds Roodbont, het roodbonte Fleckvieh en het vleesras Belgisch Blauw. ‘We willen de genetische basis van onze veestapel verbreden. Ik geloof sterk in bloedspreiding’, zegt Post. ‘Het genenpatroon van die Holsteiners is erg beperkt. Om sterke, gezonde koeien met een langere levensloopproductie te krijgen, moet je kruisen met andere rassen. Zulke bastaarden zijn heel sterk, dat noem je het heterosiseffect. Ons fokbeleid is gericht op een ‘duurzame koe’: geen koe die topproductie levert en snel versleten is, maar een die lang en gezond leeft. Zweedse fokkers selecteren al veel langer op gezondheid en een hoge levensproductie.’

Een koe krijgt op tweejarige leeftijd haar eerste kalf. Daarna komt de melkproductie op gang. Veel melkkoeien gaan al op vier- of vijfjarige leeftijd naar het slachthuis, omdat ze versleten zijn. Ze zijn onvruchtbaar, chronisch kreupel of krijgen uierproblemen. Dat is niet duurzaam en economisch gezien is zo’n korte productiefase na een lange opfokfase een minpunt. Een tijdlang konden boeren bij uierontsteking en andere veeziekten het onbenutte deel van hun melkquotum verhuren aan collega’s die hun melkquotum dreigden te overschrijden, maar in 2015 is het melkquotum afgeschaft. ‘Dat maakt diergezondheid extra belangrijk’, zegt Post. ‘Bovendien kost de verzorging van zieke dieren veel tijd.’

We lopen langs de eendenvijver naar de grote stal, waar zo’n 120 melkkoeien en een stuk of twintig droogstaande koeien aan hun kuilvoer knabbelen. Twee topzware dames staan op het punt om af te kalven. Hond Nala, een Rhodesian ridgeback, loopt kwispelend mee. In de blinkend geschrobde melkstal kunnen 22 koeien tegelijk worden gemolken. ‘Mijn vader had vijf koeien en molk die met de hand in anderhalf uur’, vertelt Cor Post (73). ‘Toen we een melkmachine kregen, molk ik 25 koeien in anderhalf uur. En nu heeft mijn zoon een melkstal en melkt 120 koeien, nog steeds in anderhalf uur.’

Elf kinderen

Aan de keukentafel vertellen drie generaties Post over vroeger, nu en straks. ‘Wij waren thuis met elf kinderen’, vertelt Post senior. ‘Mijn vader had in Vriezenveen zo’n traditioneel Twents gemengd bedrijf. Wat akkerbouw, koeien, kippen, varkens. In 1969 heb ik het overgenomen. Eigenlijk wou ik ontwikkelingswerker worden, maar mijn vijf oudere broers hadden stuk voor stuk al een ander vak gekozen en mijn vader vond het een verschrikkelijk idee dat de boerderij niet zou worden voortgezet. De eerste jaren had ik ook slachtpluimvee, maar ik had veel meer liefhebberij in de koeien.’

De stal, een veldschuur, gebouwd rond 1900, was oorspronkelijk een potstal, waarin de mest de hele winter werd opgepot. Omstreeks 1940 werd hij verbouwd tot grupstal, waarbij de mest in een gootje wegstroomt. In 1970 volgde een verbouwing tot ligboxenstal, waarin de koeien vrij rondlopen. Toen zoon Frank ook boer wilde worden, kocht de familie Post in 1996 een goed verkaveld bedrijf met een nieuwe stal in Nieuweroord, bij Hoogeveen. ‘Dat gaf een enorme boost aan de bedrijfsontwikkeling’, vertelt Frank.

Fokbeleid

Het bedrijf, ruim 40 hectare, strekt zich achter de hoeve uit tot de bosrand aan de horizon. De zorg voor het jongvee berust bij Ilona. ‘Je eerste zorg is om ze in leven te houden en vervolgens om ze gezond te laten opgroeien.’ Dankzij die goede zorgen en een fokbeleid, waarin gezondheid voorop staat, daalde de kalversterfte op dit bedrijf naar 5 procent, tegen 11 à 12 procent landelijk gemiddeld.

Frank en Ilona kennen elkaar van de middelbare agrarische school. ‘We hebben allebei de opleiding veehouderij gevolgd en kunnen allebei alle taken aan, al doet Frank in de praktijk meer technisch werk en ik meer administratie.’

In de moderne melkveehouderij zijn nitraatuitspoeling vanuit de mest naar het grond- en oppervlaktewater, fosfaat ophoping in de bodem en ammoniakemissies naar de lucht belangrijke thema’s. Al in 1986 stelde de Wet bodembescherming grenzen aan het onbeperkt uitrijden van mest op boerenland, in 1991 volgde de Europese nitraat richtlijn met normen voor maximale waterverontreiniging met nitraat. Nederlandse boeren kregen echter toestemming om meer mest uit te rijden, zolang de uitspoeling van nitraat op hun bedrijf onder de normen van de richtlijn bleef.

In april 2018 vergadert de Europese Commissie over verlenging van deze uitzonderingspositie. Ook op het gebied van fosfaatuitstoot via de mest zijn regels opgesteld, vanwege de mogelijke schade aan flora en fauna. Doordat Nederland sinds het afschaffen van het melkquotum de Europese normen overschrijdt, geldt sinds begin dit jaar een stelsel van fosfaatrechten voor melkveehouders.

Mineralenmanagement

De familie Post probeert al jarenlang om de kringloop van stikstof en fosfaat op het bedrijf steeds beter sluitend krijgen door een goed mineralenmanagement. ‘We telen maïs voor onze eigen dieren en zetten de mest weer op het bouwland af ’, vertelt Frank Post. Zijn vader begon hier al eind jaren tachtig mee. In drie jaar tijd bracht hij de stikstofoverschotten op zijn bedrijf met ruim 40 procent terug. ‘Goed voor het milieu en voor de portemonnee’, zegt Post senior.

Hij koos voor automatische krachtvoerverstrekking, waarbij de computer elke koe aan haar halsband herkent. Zij krijgt dan precies de juiste hoeveelheid krachtvoer, nauwkeurig afgestemd op haar melkproductie. Dan komt ze niets te kort, er wordt geen krachtvoer verspild en er komen geen onnodige mineralenoverschotten in de mest terecht.

Mestinjecteur

Eind jaren tachtig kwam ook de mestinjecteur, die mest rechtstreeks in de bodem spuit, zodat er geen ammoniak verdampt. ‘Dat hadden we gezien bij Aver Heino, toentertijd een proefbedrijf van Wageningen’, vertelt Post senior. ‘Daar bezochten we twee keer per jaar open dagen. Dan hoorde je de nieuwste onderzoeksresultaten en zag je de nieuwste machines. Ik vind het een groot goed dat de Nederlandse overheid haar boeren altijd met raad en daad heeft gesteund. Dat drieluik van onderzoek, onderwijs en voorlichting is voor onze land- en tuinbouw van onschatbare waarde geweest.’

Sinds 2000 is de familie Post actief in het programma Koeien & Kansen. Daarin werkt Wageningen Livestock Research samen met zestien ‘voorlopers’. Deze melkveehouders registreren al hun bedrijfsgegevens en delen die met onderzoekers en collega’s. De onderzoekers gebruiken deze gegevens om in beeld te krijgen wat nu de èchte gewasopbrengsten, de èchte voeding en de èchte mestproductie zijn geweest. Ze analyseren de data om de mineralenkringloop sluitend te krijgen.

Koeien & Kansen

Dankzij Koeien & Kansen zijn beleidsinstrumenten ontwikkeld zoals BEX, een programma om de mestproductie van de melkveestapel mee te berekenen, en de Kringloopwijzer, die de mineralenkringloop op een bedrijf in beeld brengt. Vanaf 2027 moeten melkveehouders ook voldoen aan de Europese Kaderrichtlijn Water. Binnen Koeien & Kansen wordt nu een Bedrijfswaterwijzer ontwikkeld. De deelnemers testen het softwareprogramma en mogelijke maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren.

Milieudoel

Frank Post :‘De kunst is om maatregelen te zoeken die effectief en haalbaar zijn. Zoals mestvrije zones langs de slootranden, betere drainage, opvang van erfwater, stuwen in sloten, goed drinkwater, een goed vanggewas bij de maïs. Maar zodra je een milieudoel hebt behaald, worden de eisen opgeschroefd. Je moet ambitieus blijven.’ Daarnaast zijn er discussies over weidegang en dierenwelzijn, bescherming van weide- en akkervogels en niet te vergeten de broeikasproblematiek.

De melkveehouderij moet emissies van lachgas, CO2 en vooral ook methaan gaan beperken, bijvoorbeeld door aanpassingen in het veevoer. ‘Thema’s die Wageningen op de onderzoeksagenda heeft staan, lopen vijf tot tien jaar voor op de praktijk, dat vind ik wel mooi’, zegt Frank Post. Vader Post werkt nog steeds mee, maar maakt ook zijn oude droom waar. Voor het Programma Uitzending Managers (PUM) reist hij de wereld rond om zijn kennis van de landbouw met boeren uit arme landen te delen.

Ook de volgende generatie Post helpt volop mee op het bedrijf. Abel (16), de oudste van de vier kinderen, wil het liefst verder in de geitenhouderij; zijn broer Merijn (14) wil straks melkvee en ook wat vleesvee houden. Abel: ‘Ik denk dat technologie de komende jaren een speerpunt wordt. Je zult steeds meer op je mobiel kunnen doen.’ Merijn: ‘Luchtkwaliteit en het welzijn van de koe zullen meer aandacht krijgen. En je moet steeds efficiënter gaan werken en meer automatiseren.’ Cor Post werkte vroeger 70 uur per week. Frank en Ilona Post doen dat nog steeds en Abel en Merijn zullen het ook wel blijven doen. Boer zijn is geen baan, maar een manier van leven. 

www.koeienenkansen.nl

Achtergrondfoto: Shutterstock/ Illustraties: Steffie Padmos

In de voetsporen van Blaauw

‘Om te kunnen blijven genieten van deze voorjaarsbloemen, onderzoeken we hoe ze hun ontwikkeling en groei aanpassen aan wisselende klimaatomstandigheden’, vertelt de Wageningse ‘bollenprofessor’ Richard Immink. Hij treedt daarmee in de voetsporen van hoogleraar plantenfysiologie Anton Hendrik Blaauw, die vanaf 1918 onderzoek deed naar groeiregulatie bij tulpen. Tulpen komen oorspronkelijk uit de bergen in Turkije, waar ze in het relatief korte voorjaar uitbundig bloeien, tussen de koude winters en hete zomers in. Door de bloembollen te koelen en daarna in een warme kas te zetten, kan de bloei met maanden worden vervroegd,
ontdekten bollenkwekers begin twintigste eeuw.

Temperatuurbehandelingen

Blaauw verfijnde dat systeem en vond ook uit dat je de bloei een half jaar kunt verschuiven als je de bollen eerst verwarmt en dan koelt. Dat maakt ze ook geschikt voor export naar het zuidelijk halfrond, waar ze dan na verscheping in de lente uitkomen. De plantenfysioloog leerde de bollenkwekers om met temperatuurbehandelingen de ingebouwde wekker van de bloembollen precies in te stellen. Daarmee legde hij de basis voor de wereldwijde export van tulpenbollen. Nederland voerde in 2016 voor 1,2 miljard euro aan bloembollen uit, met de tulp op afstand op nummer 1.

‘Blaauw stelde door microscopisch onderzoek vast dat door warmte het nieuwe bloemknopje in het hart van de bol al wordt aangelegd voor het afsterven van de oude bloem. Wij volgen zijn onderzoek op met moderne moleculaire technieken en hebben ontdekt dat een bol al weken voor er iets te zien is aan het groeipuntje in de bol, besluit te gaan bloeien’, legt Immink uit. Het onderzoek kan ervoor zorgen dat tulpen ondanks de zachte winters en vervroegde lentes op het juiste moment kwalitatief goede bloemen vormen.

‘We krijgen meer kennis over het groeiproces. Deze informatie kunnen kwekers gebruiken om de optimale bewaaromstandigheden te bepalen voor bloei op afroep. Ook zijn we straks in staat te bepalen welke tulpen genetisch gezien beter met warm weer omgaan. Met deze varianten kunnen veredelaars in de toekomst mooie, klimaatbestendige tulpenrassen ontwikkelen.’

www.wur.nl/klimaatbestendige-tulp

Achtergrondfoto: Getty Images

Richard Finkers: ‘Big data gaan een grote rol spelen bij het verbeteren van rassen’

‘Moderne landbouw, waarbij drones en allerlei sensoren worden ingezet om groei en opbrengst van het gewas te volgen, zorgen voor een overvloed aan data. Al die data kun je op een slimme manier bij elkaar brengen en analyseren om gerichter nieuwe, verbeterde rassen te veredelen.’

‘Door de groei van grote steden gaat goede landbouwgrond verloren en worden boeren verdrongen naar minder geschikte plekken, bijvoorbeeld armere gronden. Boeren streven naar een stabiele opbrengst door gewassen te bemesten. Er ligt voor ons een uitdaging om gewassen zodanig te veredelen dat ze ondanks die omstandigheden een stabiel hogere opbrengst geven met minder kunstmest.’

‘Big data zullen hierbij een grote rol spelen. Als we de opbrengst koppelen aan bijvoorbeeld gegevens over de bodem en het weer, kunnen we gerichte genetische analyses uitvoeren om te bepalen waarom de opbrengst wel of niet stabiel is. Vervolgens gaan we gericht daarop  veredelen. Ik hoop dat we over twintig jaar betere rassen hebben die met minder management, meer opbrengst.’

www.wur.nl/bigdata

René Smulders: ‘Dankzij CRISPR-Cas zal het gebruik van pesticiden drastisch afnemen’

‘CRISPR-Cas is een nieuwe manier om DNA te veranderen. Deze revolutionaire techniek is geen vervanging van de klassieke plantenveredeling, maar een belangrijke aanvulling die de veredeling een enorme boost kan geven.’

‘Zo maken sommige bacteriën gebruik van de genen van de plant die ze infecteren. Dat doen ze bijvoorbeeld in rijst. Daar zetten ze een gen aan, waardoor de cel suikers naar buiten gaat transporteren. Hierdoor kan de ziekteverwekker groeien en de plant infecteren. Met CRISPR-Cas is zo’n suikertransport-gen selectief uitgeschakeld, waardoor rijst resistent werd tegen die bacterie.’

‘Daarnaast is het met CRISPR-Cas mogelijk om de ‘schakelaar’ die een gen aan- of uitschakelt te beïnvloeden. Op deze manier is al een maïs-variëteit gemaakt waarvan de opbrengst niet meer lijdt onder droogte tijdens de bloei. Met CRISPR-Cas kunnen we sneller stappen zetten naar planten die qua eigenschappen passen in een duurzame landbouw.’

‘Er is veel tijdwinst te boeken, vooral als traditionele veredeling erg langzaam gaat, zoals in vegetatief vermeerderde fruitbomen, aardappels en bloembollen. Juist bij deze gewassen is het fungicidengebruik hoog. Dankzij de nieuwe techniek kan snel een ziekteresistente variant worden gemaakt. Het gebruik van pesticiden zal daardoor drastisch afnemen. Ik denk dan ook dat CRISPR-Cas voor een revolutie in de duurzaamheid van de landbouw gaat zorgen.’

www.wur.nl/crispr-cas

René Klein Lankhorst: ‘Efficiëntere plant kan de wereldbevolking voeden’

‘Fotosynthese is het belangrijkste proces op aarde. Het is de bron van al ons voedsel en alle brandstoffen. Daarnaast is dit het enige proces dat op grote schaal CO2 uit de atmosfeer kan halen. Maar de fotosynthese-efficiëntie van veel landbouwgewassen is erg laag: een veldje aardappels zet slechts een half procent van de zonne-energie om in biomassa.’

‘In theorie kan dit tot acht maal hoger. Als we de fotosynthese-efficiëntie van landbouwgewassen verdubbelen, dan kunnen we genoeg produceren om de groeiende wereldbevolking van voldoende voedsel te voorzien. Maar fotosynthese is een complex proces, dat we nog niet helemaal begrijpen.’

‘Om de plant de zonneenergie effectiever te laten benutten, bestuderen we onder meer de genetica van fotosynthese. Als we de genen in kaart hebben gebracht, kunnen we vervolgens planten aanpassen om zo tot een betere fotosynthese-efficiëntie en een hogere productie te komen. Dit moet wel in de juiste plantendelen plaatsvinden: bij aardappels dus in de knollen en niet in de bladeren.’

‘Naast een efficiënte plant, willen we ook een duurzame plant: zuinig met water en mineralen en klimaatbestendig. Die plant van de toekomst heeft in potentie een gigantische impact: die kan de wereldbevolking voeden, klimaatverandering remmen en fossiele grondstoffen vervangen, bijvoorbeeld voor de productie van plastic.’

www.wur.nl/fotosynthese

Willem de Vos: ‘Dit opent de weg naar bacterie-therapieën om mensen beter te maken’

‘Dankzij sequentieonderzoek, waarmee we alle bacteriën en hun genen in kaart kunnen brengen, zijn de inzichten in de relatie mens-bacterie dramatisch veranderd. Vroeger was de beste bacterie een dode bacterie, maar dat beeld is achterhaald. Onze bacteriesamenstelling speelt een cruciale rol in onze gezondheid.’

‘Ieder mens heeft duizenden bacteriesoorten met miljoenen genen in de darm. Die enorme variatie impliceert een enorme metabole capaciteit die helpt bij de vertering van voedsel. Er zijn talloze correlaties gevonden tussen welvaartsziekten en de microbiota-samenstelling van de darm. De bacterie Akkermansia muciniphila lijkt in veel gevallen een sleutelrol te spelen. Zo bevat de darm van dikke mensen of patiënten met diabetes type II in veel gevallen heel weinig van deze bacteriesoort. Muizen op een vetrijk dieet ontwikkelden overgewicht, behalve als ze tegelijkertijd ook de Akkermansia-bacterie toegediend kregen.’

‘Dit opent de weg naar bacterie-therapieën om mensen beter te maken. Dit gebeurt nu al met poeptransplantaties, waarmee spectaculaire resultaten worden geboekt, bijvoorbeeld bij mensen die door antibiotica-gebruik een verstoorde darmflora hebben.’

‘In de toekomst zullen bacteriën op en in het lichaam een belangrijke rol gaan spelen bij de diagnose, behandeling, en de preventie van ziekten. We zullen wellicht zelfs in staat zijn om kankertherapieën te verbeteren door ervoor te zorgen dat de patiënt de juiste samenstelling van darmbacteriën heeft.’

www.wur.nl/bacterietherapie

David Strik: ‘We kunnen vliegen op brandstof uit gft’

‘Gft-afval wordt normaal gesproken vergist tot methaangas. Maar micro-organismen kunnen uit gft ook andere waardevolle grondstoffen maken. Bacteriën zetten een deel om in kleine vetzuren en in een volgende stap zetten andere bacteriën die weer om in grote vetzuurmoleculen, zoals capronzuur. Dit is een fantastisch goedje: je kunt het gebruiken als supplement in diervoeding én als grondstof voor plastics, smeermiddelen en brandstof.’

‘Bacteriën zetten ruim 30 procent van het gft om in capronzuur. Ons spin-off bedrijf Chaincraft heeft een demo-faciliteit in Amsterdam waar bacteriën zo gft-afval omzetten in diervoeding. Maar capronzuur is ook een perfecte grondstof voor biobrandstof. Die omzetting lukt al in het lab, ook met behulp van bacteriën. Daarvoor is nu nog veel ethanol nodig, dat de bacteriën gebruiken als elektronendonor voor die omzetting.’

‘De productie van suikerbieten voor de ethanolproductie kost echter land en water. Daarom hebben we een alternatief ontwikkeld: elektriciteit levert de elektronen direct aan de bacterie, zodat ethanol niet meer nodig is. Stroom opgewekt door windmolens kan in de nabije toekomst zeker concurreren met de ethanolproductie door de landbouw.’

‘Uit het voedselafval in de EU kunnen we voldoende biobrandstof maken om 10 procent van alle vliegtuigen ter wereld op te laten vliegen! Als we mondiaal ons gft-afval gaan gebruiken voor de productie van capronzuur dan is de circulaire economie goed op weg en vliegen we voor een groot deel op brandstof uit gft.’

www.wur.nl/biorecovery

Maria Barbosa: ‘Algen kunnen de voedsel- en energievoorziening veranderen’

‘Algen zijn de perfecte planten. Ze zijn super efficiënt, je kunt ze kweken op plekken waar geen landbouw mogelijk is, en er zitten veel verschillende waardevolle grondstoffen in. Deze microscopisch kleine plantjes kunnen in de toekomst voor een doorbraak zorgen in de voedsel- en energievoorziening.’

‘Er worden grote oppervlaktes bos gekapt voor extra landbouwgrond die in onze behoefte aan voedsel en biobrandstoffen moet voorzien, en die behoefte zal in de toekomst alleen maar toenemen. Algen kunnen substantieel bijdragen aan een oplossing.’

‘Neem de productie van olierijke gewassen voor biobrandstoffen. Algen leveren zesmaal zoveel olie per hectare als bijvoorbeeld oliepalmen. Om de hele Europese transportsector van voldoende algen-biobrandstof te voorzien, is slechts een oppervlakte ter grootte van Portugal nodig. Als bijproduct kunnen we enorme hoeveelheden eiwit oogsten: meer dan veertig maal de totale hoeveelheid soja-eiwit die de EU jaarlijks importeert. Dat kan de laatste oerbossen redden.’

‘Algen produceren ook gezonde omega-3 vetzuren. Die kunnen samen met algeneiwit dienen om vismeel en visolie uit wilde vis te vervangen als ingrediënten in voer voor kweekvis. Voor wereldwijde productie hiervan is een totale oppervlakte nodig ter grootte van de Provincies Overijssel en Noord-Brabant. Ik verwacht dan ook dat over een jaar of vijf alle omega-3 vetzuren in visvoer van algen afkomstig zullen zijn. Dat maakt de aquacultuur een stuk duurzamer.’

www.wur.nl/algen

Martin Scholten: ‘Kringlooplandbouw is het beste businessmodel’

‘Binnen enkele decennia moeten we wereldwijd 70 procent meer voedsel produceren. Maar er is nu al spanning rond het gebruik van land. Het vergroten van het landbouwareaal kán gewoon niet. We zullen de voedselproductie dus slimmer moeten maken.’

‘Maar er gaat tegelijkertijd 70 procent van wat we in de landbouw produceren verloren. Als je die verliezen slim zou benutten, kun je met het huidige grondareaal voldoende produceren.’

‘Slimme landbouw gebruikt alles. Zo is eiwitrijk bietenblad geen afval, maar veevoer. De inspiratie ligt in de natuur. Een ecosysteem is super efficiënt; door kringlopen en diversiteit aan soorten gaat er niets verloren. Dat moet ook in het landbouwsysteem van de toekomst. Door een slimme koppeling van akkerbouw en veehouderij, kunnen gewasresten als veevoer worden benut endient de mest om de vruchtbaarheid van de bodem op peil te houden.’

‘Vroeger lag de nadruk op een homogene monocultuur: die is efficiënt en voorspelbaar. Maar door de verbeterde technologie kunnen we tegenwoordig ook een geïntegreerd systeem goed managen. Zo’n divers landbouwsysteem is minder gevoelig voor ziekten. Het is belangrijk om gebruik te maken van de natuurlijke omstandigheden bij de keuze van gewassen en de daarop aangesloten veehouderij.’

‘Over tien jaar is de kringlooplandbouw wereldwijd de standaard. Het is gewoon het beste businessmodel.’

www.wur.nl/kringlooplandbouw

Atze Jan van der Goot: ‘Plantenvlees gaat de wereld veroveren’

‘Met een relatief eenvoudige technologie is het gelukt vezelachtige structuren aan te brengen in planteneiwitten. Hierdoor kunnen we grote stukken plantaardig ‘vlees’ maken die qua textuur veel op echt vlees lijken. Onze technologie draagt substantieel bij aan duurzame voeding, omdat echt vlees een negatieve impact op het milieu heeft.’

‘Een jaar geleden is een consortium met diverse bedrijven opgericht om de technologie en het product klaar te stomen voor de markt. Die fabriek komt er: we gaan produceren! Het zal steeds gewoner worden om vleesvervangers te eten. Zeker als die qua textuur en smaak veel op echt vlees lijken. Huidige vleesvervangers zijn relatief duur en bestaan vaak uit kleinere stukjes, die soms weer zijn samengeperst tot grotere stukken. Dit komt de textuur niet ten goede.’

‘Dankzij deze Wageningse technologie zijn de producten beter en goedkoper dan de huidige vleesvervangers, en ze kunnen prijstechnisch concurreren met vlees. Het is een soort magie: aan de ene kant gaat sojaeiwit de machine in, aan de andere kant rolt binnen een half uurtje de biefstuk eruit. Het is minder ingewikkeld dan brood bakken. Zo zal het in de toekomst mogelijk zijn met kerst niet de kalkoen, maar de vleesvervanger aan te snijden.’

‘Zelfs in de Verenigde Staten, een land met een torenhoge vleesconsumptie, vinden ze dit initiatief belangrijk. Ik verwacht dan ook dat ons plantenvlees de wereld gaat veroveren en de vleesconsumptie zal helpen verminderen.’

www.wur.nl/plantenvlees

Achtergrondillustratie: Jorris Verboon

Het zijn bijstellingen die de consumenten in de war kunnen brengen. Helemaal niet erg, meent Frans Kok, emeritus hoogleraar Voeding en Gezondheid bij Wageningen University & Research. Dat is voortschrijdend inzicht en hoort nu eenmaal bij de wetenschap. Ieder vakgebied heeft daarmee te maken. ‘Kijk naar de geneeskunde: in de jaren zeventig moesten patiënten na een hartinfarct absolute rust houden.’

‘Nu worden ze gestimuleerd zo snel mogelijk uit te bed te komen om de vorming van bloedklontjes te voorkomen. Vroeger werd je geopereerd bij een hernia of moest je zes weken plat. Nu opereren artsen een hernia niet meer zo snel en adviseren ze juist zo veel mogelijk te bewegen.’ Toch is daarover veel minder discussie.

‘Dat komt waarschijnlijk doordat je als patiënt in een afhankelijke positie zit’, verklaart Kok. ‘Bovendien gaat een geneeskundig advies veel minder mensen aan. Met voeding heeft iedereen te maken en over voeding heeft iedereen een mening’, aldus Kok. ‘Het is het lot van de voedingswetenschap. Niets aan te doen. Als je dat niet wilt, moet je een ander vak kiezen.’

Geloofwaardigheid aangetast

Sander Kersten, hoogleraar Voeding, Metabolisme en Genomics in Wageningen vindt het wel een probleem. ‘Wij wetenschappers snappen het, maar de consument raakt in de war of verliest het vertrouwen. Ik merk dat andere wetenschappers ook geërgerd raken. De wisselende voedingsadviezen tasten onze geloofwaardigheid aan. Dat merk je in discussies op tv en internet.’

Wat ook niet helpt is dat er naast de gewogen voedingsadviezen van de Gezondheidsraad ook een stortvloed is van nieuwsberichten over voeding naar aanleiding van wetenschappelijke publicaties. Kok: ‘Voedingsnieuws wordt heel snel opgepakt in de media. Het is vaak een lekkere snack tussendoor, wordt goed gelezen.’ Veel van die berichten zijn slechts gebaseerd op een onderzoekje, er is één keer een verband gevonden tussen het eten van chocolade en lagere kans op hart- en vaatziekten bijvoorbeeld. Toch haalt het de krant en al snel is chocolade ‘goed voor je hart’.

Geen verband met kanker

Zo gaat het vaak ook met hypotheses. De wetenschappers starten bijvoorbeeld een onderzoek omdat ze denken dat een stof de kans op kans op kanker of hart- en vaatziekten verlaagt of omdat een stof goed is voor de hersenen. Er wordt een persbericht of artikel over geschreven, en voor ze het weten gaat de hypothese een eigen leven leiden en wordt die in de hoofden van de consumenten tot feit. Een ‘feit’ waarop de wetenschapper dan later terugkomt omdat de hypothese toch niet klopte of kon worden bewezen.

Zo deden Frans Kok en Daan Kromhout, emeritus hoogleraar Volksgezondheidsonderzoek in Wageningen, begin jaren tachtig onderzoek naar de vermeende gunstige effecten van antioxidanten. Die zouden schadelijke zuurstofradicalen wegvangen en daarmee de kans op hart- en vaatziekten of tumoren verminderen. Vitamine E en flavonoïden – stofjes die voorkomen in thee, appels, uien en rode wijn – waren belangrijke antioxidanten in het onderzoek. Maar na grondige studie bleek vitamine E geen hartinfarcten of kanker te voorkomen. En de flavonoïden lieten geen verband zien met kanker.

Dan maar de publiciteit mijden?

Kersten stelde een aantal jaren geleden in zijn inaugurele rede dat de voedingswetenschapper publiciteit zoveel mogelijk moet mijden. Vooral als die een gevonden relatie tussen voeding en gezondheid niet aannemelijk kan maken met een biologisch mechanisme. Ook moet hij pas de publiciteit zoeken als uit meerdere studies een specifiek verband tussen voeding en gezondheid blijkt. ‘Met een eerste studie heb je eigenlijk niet meer dan een hypothese. Voor je het weet gaat zo’n hypothese een eigen leven leiden. De consument ziet een hypothese al snel als een feit’, aldus Kersten.

Maar Kromhout vindt deze oplossing niet praktisch. ‘Er gaan vaak jaren overheen voordat je een verband tussen voeding en gezondheid hard kunt maken. Moet je dan al die tijd wachten met het naar buiten brengen van onderzoeksresultaat? Dan kun je wachten tot je een ons weegt. Soms moet je een eerder gevonden verband nuanceren of er helemaal op terugkomen. Dat hoort bij de dynamiek van de wetenschap. Wat we als voedingswetenschappers wel meer moeten doen is de onderzoeksresultaten in de media in een groter kader plaatsen en relativeren.’

Dat valt volgens Kersten niet mee. ‘Het aantal berichten over voeding in de media is alleen maar toegenomen. Vooral online en daar wordt niet altijd even genuanceerd geschreven. Ik probeer studenten nu zoveel mogelijk bewust te maken van de impact van een bericht over voedingsonderzoek. Ik leer ze ook niet te veel toe te geven aan de druk om met het onderzoeksresultaat naar buiten te treden.’

Ruis op de lijn

Daarmee doelt hij onder andere op wetenschappelijke organisaties. Die stimuleren vaak publiciteit over het onderzoek. Daarmee laat je aan de buitenwereld zien wat er met het gemeenschapsgeld gebeurt. ‘Op zich een goed streven, maar de keerzijde is dat rijpe en onrijpe onderzoeksresultaten in de ether worden gegooid en er heel veel ruis op de lijn ontstaat’, aldus Kersten.

Ook wetenschappelijk tijdschriften stimuleren onderzoekers om de publiciteit te halen. Kersten: ‘Laatst vroeg een tijdschrift mij om een tweet over mijn onderzoeksresultaten. Het hoorde bij de lijst van zaken die aan publicatie in het tijdschrift voorafgaan. Ik heb het gedaan, mijn publicatie gaat niet zozeer over voeding maar over een fysiologisch proces, maar het is eigenlijk te gek voor woorden.’

Binnen de Nederlandse Academie van Voedingswetenschappen wordt veel gesproken over wanneer en waarmee je als voedingswetenschapper naar buiten treedt, aldus Ellen Kampman, hoogleraar Voeding en Ziekte in Wageningen. ‘We kijken waar het fout gaat en of we codes met elkaar kunnen afspreken.’

Op het terrein van voeding en kanker ging het volgens haar een aantal jaren geleden bijvoorbeeld mis toen collega Katan stelde dat groente en fruit niet beschermend werken tegen kanker. ‘Ik vond het een heel gevaarlijke en ongenuanceerde opmerking. In de studies die we kunnen doen is het moeilijk om zo’n verband direct aan te tonen, maar er is zeker een indirect verband met gewicht. Mensen die meer groente en fruit eten, zijn over het algemeen slanker. En overgewicht is geassocieerd met tien soorten kanker.’

Onjuiste berichten ontzenuwen

Eigenlijk zou ze zich nog veel meer in het maatschappelijke debat moeten mengen om haar boodschap over voeding en kanker naar voren te brengen en onjuiste berichten te ontzenuwen. ‘Maar ik heb er niet altijd tijd voor. Ik ben hier verantwoordelijk voor onderzoek en onderwijs, heb een dagtaak aan het schrijven en binnenhalen van onderzoekprojecten. Aanschuiven bij een tv-programma kost je een hele dag.’

Daarom is ze heel blij dat Katan, nu hij met pensioen is, deze publieke taak in de media op zich neemt. ‘Hij kan de zaken duidelijk uitleggen. En gelukkig overlegt hij nu met de expert als hij ergens niet zeker van is.’ Ook Edith Feskens, hoogleraar Voeding en Gezondheid in de Levenscyclus in Wageningen wil zich meer in het publieke voedingsdebat mengen.

‘De consument wordt steeds mondiger en kritischer en kan zich via sociale media meer laten horen. Wij moeten uitvinden hoe we de voortschrijdende inzichten in ons vakgebied beter kunnen overbrengen. Hoe weet ze nog niet. Ze heeft onlangs aangeklopt bij collega’s in de communicatie, omdat ze een dialoog met de samenleving wil organiseren.

In debat met de samenleving

Astrid Postma-Smeets van het Voedingscentrum maakt zich niet zo’n zorgen over de geloofwaardigheid van de voedingswetenschap. ‘Op congressen is het de gewoonste zaak van de wereld dat wetenschappers elkaar bekritiseren en terugkomen op inzichten. Nu ligt het debat meer op straat, waardoor het lijkt of er meer onduidelijkheid is. Consumenten moeten daar aan wennen. Het wetenschappelijk debat heeft zich meer verplaatst naar de publieke arena.’

Marcel Schuttelaar van adviesbureau Schuttelaar & Partners voegt toe: ‘Wat wetenschappers parten speelt is dat het grote publiek niet lijkt te begrijpen dat discussie onder wetenschappers bij de wetenschap hoort en nodig is om vooruitgang te boeken. Ook willen de media graag absolute uitspraken. Oefen jezelf daarom in het in simpele taal vertellen dat een enkel onderzoek nog niet alles zegt en hoe het zich verhoudt tot de maatschappelijk belangrijke puzzel waar je aan werkt. Wetenschappers hebben ook een taak om het debat met de samenleving aan te gaan als mensen onzin verkopen.’

Achtergrond-illustratie: Rhonald Blommestijn

Hij kwam aan met zo’n tweehonderd studenten. ‘Iedereen deed dat eerste jaar allemaal dezelfde vakken, tien in totaal. En iedereen werd lid van een studentenvereniging. Je at er elke dag; koken kon je thuis bij je hospita niet.’

Na zijn propedeuse koos Hubert voor tropische cultuurtechniek. Hij voelde een band met de tropen omdat zijn ouders in Indië hadden gewoond, en hij wilde af van de hoogleraar van plantkunde. ‘Een vreselijk mens.’ De enige buitenlandse jaargenoot die hij zich herinnert is een Surinamer van Hindoestaanse afkomst, net als hijzelf lid van Ceres. ‘Die kreeg op de mensa altijd een ei omdat hij geen vlees at.’

Geen vuist op tafel

Hubert deed tien jaar over zijn studie. ‘Toen ik was gezakt voor een simpel bijvak, werktuigbouwkunde, heb ik me op het kroegbestuur gestort. Lang had ik niet de moed mijn studie te hervatten. Anders dan nu sloeg ook niemand met zijn vuist op tafel om te zeggen dat dit zo niet langer kon, ook mijn ouders niet.’ Zijn stage bij een bodemkarteringsproject in Tabasco, Mexico, bracht een omslag. Daar raakte hij gefascineerd door de relatie tussen bodem, landschap en landgebruik.

Kort na zijn afstuderen in 1966 trouwde hij met Anneke Bontekoe (Landbouwhuishoudwetenschappen, startjaar 1959). Ook haar vader had in Wageningen gestudeerd, als oudste zoon van een Groningse boerenfamilie (Nederlandse landbouw 1925-1931). ‘Een medestudent vertelde me op een dag dat Anneke nog een partner zocht voor het gala van het studentenkoor en -orkest WSKOV of misschien was het van de toneelclub WSTV’, vertelt Hubert. ‘Ik ben direct op mijn scooter gesprongen en naar Anneke geracet. Ik kende haar al en heb toen mijn kans gegrepen.’ Bij elkaar blijven slapen zat er in die tijd overigens niet in. ‘Mocht niet van de hospita’s.’

Iets voor de wereld betekenen

Datzelfde jaar vertrokken ze naar de Serengeti in Tanzania, waar Hubert vijf jaar graslandonderzoek zou doen. Als enige van haar vriendinnengroep studeerde Anneke daardoor niet af. Maar veel zou het niet hebben uitgemaakt: geen van haar vriendinnen vond een baan, vrouwen werden destijds nergens aangenomen. Na de Serengeti ging Hubert als cultuurtechnicus en vegetatiekundige aan de slag bij het Kenya Soil Survey Project. Na elf boeiende jaren in Oost-Afrika keerden ze terug en gingen in Bennekom wonen.

Zoon Arnoud (Bodemkunde 1988-1995) woonde zo zijn hele lagereschooltijd in Kenia. Een geweldige tijd, zegt hij. ‘In mijn herinnering reden we iedere zondag de Riftvallei in, waar we op een meer gingen zeilen.’ Arnoud raakte er gefascineerd door het landschap en koos voor bodemkunde. ‘Ik heb ook bij fysische geografie in Amsterdam en Utrecht gekeken, maar als je daar afstudeerde, kwam je terecht bij een oliemaatschappij. Wilde je wat voor de wereld betekenen, dan kon je beter bodemkunde doen, want de bodem kun je verbeteren.’

Hij genoot van alle buitenlandpractica: zes weken Spanje, naar Frankrijk en bijvoorbeeld het Hongarijepracticum van meneer Bruggenwert. ‘Voor stages en afstudeervakken ben ik in totaal nog eens anderhalf jaar weggeweest.’

Wie ben jij en wat kun je?

Zijn vrouw Petra van de Kop leerde hij kennen tijdens het Hongarijepracticum. Zij studeerde af in de Milieuhygiëne (1990-1996) maar deed ook tropisch landgebruik- en bodemvakken. Petra groeide op in Santpoort-Zuid. ‘Mijn klasgenoten vonden het maar raar dat ik naar Wageningen ging. Maar ik had iets met landbouw en natuur en liep als kind altijd rond bij de melkveehouder in het dorp. Ik wist alleen niet goed welke studie ik moest kiezen.’

Nog altijd is zij haar afstudeerbegeleider dankbaar. ‘Ik heb leren systeemdenken, en ze was de eerste die mijn kwaliteiten benoemde. Dat gebeurde destijds weinig, dat iemand het had over: wie ben jij, en welke vaardigheden heb je?’

Na haar laatste buitenlandstage trok Petra bij gebrek aan een kamer bij Arnoud in. Vlak na hun afstuderen trouwden ze en vertrokken samen naar het buitenland, waar ze beiden voor internationale organisaties werkten: twee jaar in Peru en vier jaar in Rome. In 2003 keerden ze terug naar Wageningen. Arnoud is business developer en directeur bij DIBcoop, dat bedrijven helpt die in opkomende markten willen investeren. Petra startte in 2010 haar bedrijf KOP & Co, dat mensen en organisaties begeleidt met vragen over leiderschap, loopbaan, samenwerking en duurzame vernieuwing.

Hun oudste dochter, Hanne, staat nu voor haar studiekeuze. Een meeloopdag in Wageningen beviel goed. ‘Maar misschien kies ik toch voor een University College, waar je in kleine groepen werkt, veel discussieerten je je niet zo vroeg hoeft te specialiseren’, vertelt Hanne.

Een veilige keus

Het echtpaar Ton van Dortmont (Landschaps architectuur 1982-1988) en Dymph Asselbergs (Tuinbouw 1985-1991) ontmoette elkaar op jongerenvereniging Unitas. Ton ging als eerste in de familie studeren. ‘Mijn vader was melkveehouder en hij vond Wageningen wel een veilige keus.’

Ton begon op een kamer op studentenflat de Rijnsteeg. ‘De afdelingsoudste deed de afdelingsfinanciën: het verrekenen van de telefoontikken, de bierlijst, het mee-eten en de vergoeding die de verhuurder SSH betaalde als je had schoongemaakt. Daarna woonde ik jaren met twee vrienden in de Nude, in een huurflat die later werd gekocht door de vader van een van hen.’

Vrouwen en computers

Dymph trok naar Wageningen uit interesse voor bloemen en planten. Ze overwoog plantenveredeling te studeren, maar wilde minder labwerk en meer met planten doen, en koos daarom voor tuinbouw. Opmerkelijk in het eerste jaar waren de colleges van een tuinbouwdocent. ‘Een oudere man die liet merken het maar niks te vinden dat vrouwen studeerden; die hoorden achter het aanrecht. Terwijl de helft van mijn jaar vrouw was! Daar werden we wel obstinaat van, maar we hebben dat verder niet aangekaart, en hij ging niet veel later met pensioen.’

Computers waren er nog nauwelijks. ‘Ik had een vak inleiding informatica’, vertelt Dymph, ‘maar dat stelde nog weinig voor. Toen ik in een onderzoek naar beworteling zo ongelofelijk veel data had verzameld dat ik niet wist waar te beginnen, stuurde mijn begeleider me naar de wiskundegroep. Daar haalden ze alle gegevens voor mij door de computer en redden mijn afstudeervak.’

Stevig in je schoenen komen te staan

Ton: ‘Bij landschapsinrichting zaten wij wekenlang iedere middag in hetzelfde lokaal voor ontwerppractica. Onze tekeningen op A0-formaat bleven er aan de muur hangen. We becommentarieerden ook elkaars werk. Dat was belangrijk om je visie te vormen, je ontwerp te leren verdedigen en stevig in je schoenen te komen staan. Ook docenten gaven feedback.’

‘Toen ik afstudeerde had ik me als een van de weinigen in mijn jaar gespecialiseerd in computerontwerpen, terwijl de meesten nog vonden dat je met de hand moest tekenen. Ik heb door die specialisatie wel mijn eerste baan gevonden.’ Inmiddels is hij projectontwikkelaar van windparken op land. Dymph werkt bij het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen.

‘Doordat je in Wageningen zoveel verschillende vakken kon doen, heb ik een brede kennis opgebouwd’, vertelt zij. ‘En je mocht in onze tijd ook falen. Je kon ieder trimester het tentamen opnieuw doen, niet alleen als het vak gegeven werd, zoals nu, en als je het niet haalde was er geen man overboord. Ik kon gewoon zes jaar over mijn studie doen.’

Ineens schieten haar weer de microfiches om literatuur te zoeken te binnen. ‘Een afschuwelijk systeem, ik kon nooit wat vinden.’ Ton legt uit: ‘Dat waren vierkante, blauwe plaatjes die je op een lichtbak legde en door een lens bekeek. Je zocht door de fiche over de plaat te schuiven. En vaak werd je dan doorverwezen naar weer een volgend fiche.’

Tussen de internationale studenten

Tegenwoordig gaat alles online, vertelt hun dochter Roos van Dortmont. ‘Literatuur zoeken, aanmelden voor vakken, examens, je rooster bekijken. Ook alle colleges zijn achteraf online te bekijken. Maar meestal ga ik er gewoon heen hoor.’ Roos begon in 2016 aan een studie biologie in Wageningen. ‘Omdat ik in Wageningen ben opgegroeid wilde ik liever ergens anders studeren. Maar de campus hier bleek mooier dan elders, de sfeer is goed, je maakt hier supermakkelijk vrienden en door de kleinschaligheid kom je altijd wel bekenden tegen.’

Waar bij moeder Dymph iedere dag door iemand op de afdeling werd gekookt, eet Roos hoogstens eens per week met een paar ganggenoten samen. ‘Soms eet ik op de uni, soms bij vrienden van de studie, soms op SSR-W, waar ik lid ben, of bij iemand van mijn jaarclub.’ Op haar gang wonen naast Nederlanders ook studenten uit Nepal, Pakistan, China en Ghana. Haar ouders komen samen niet verder dan een Spaanse, een Belg en twee Duitse studenten in hun flats.

Haar moeder had de onlinecolleges wel handig gevonden. ‘Donderdagnacht kwam ik regelmatig pas om zes uur thuis en zat ik om half negen toch in de collegebanken. Ook als ik hoor wat de universiteit nu voor onderzoek doet: ik zou hier zo weer willen studeren.’

Ook de toxicologie en de kennis over de ophoping van gevaarlijke stoffen zoals zware metalen en persistente bestrijdingsmiddelen in bodem en water noemt hij een sterk Wagenings onderzoeksgebied, dat vanaf de jaren zeventig tot ontwikkeling kwam. ‘En Wageningse onderzoekers blijven aan actuele vraagstukken werken, zoals nu bijvoorbeeld de effecten van microplastics in zee.’

Afval dumpen

Huub Rijnaarts, hoogleraar milieutechnologie, noemt een ander bodemonderwerp waarin Wageningen een belangrijke rol speelde. In de late jaren zeventig krijgt Nederland de rekening gepresenteerd van het decennialang dumpen van giftig, vooral industrieel bedrijfsafval. De zaak komt aan het licht in het Zuid Hollandse plaatsje Lekkerkerk waar voor de bouw van huizen een hele woonwijk blijkt opgehoogd met bedrijfsafval. Bewoners worden ziek en moeten hun huis uit.

‘Aanvankelijk graven de bodemsaneerders de enorme bergen grond af en gloeien de vervuiling in de oven uit of bestrijden die met chemie. Dat leverde weliswaar schone, maar totaal ‘dode’ grond op’, zegt Rijnaarts. ‘Dankzij onze inzichten in de microbiologie en proceskunde leerden we bacteriën als microbiologische vuilnismannetjes in te zetten. We lieten de micro-organismen met grondwater op gecontroleerde wijze langs de vervuiling stromen en stukje bij beetje aten de beestjes de troep op.’ Het resultaat is een ter plekke schoongemaakte, levende bodem en een besparing van 100 miljard euro sinds 1990, vooral door vermeden graaf-, transport- en verwerkingskosten van de grond, aldus Rijnaarts.

Anaerobe zuivering

Rijnaarts en Mol zijn het eens over wat de belangrijkste bijdrage van het Wageningse onderzoek is geweest aan de oplossing van milieuproblemen: de anaerobe zuivering van bedrijfsafvalwater, dat begon bij bietsuikerproducent CSM. Wetenschappelijke vindingen zijn natuurlijk altijd teamwork, maar het is vooral de verdienste van Gatze Lettinga die in de late jaren zestig vanuit Delft naar Wageningen kwam.

‘Ik wist niks van anaerobe zuivering’, zegt de éminence grise, 81 jaar inmiddels. ‘Ik wilde alleen maar af van mijn Delftse onderzoek naar de radioactiviteit van afvalwater. Ik stuitte op een artikel over moeder natuur die het reinigende werk kan doen, via bacteriën die zonder zuurstof kunnen leven.’

Lettinga ontwikkelde een prototype van een reactor waarin het afvalwater van voedingsmiddelenbedrijven
langs een bed van slib wordt gevoerd, de UASB-reactor (upflow anaerobic sludge bed). ‘Dat proces vergt geen zuurstof en veel minder ruimte dan de conventionele grote betonnen waterzuiveringsbassins met hun energieverslindende beluchtingspompen’, zegt Lettinga.

Prijzen en eredoctoraten

Als bonus leveren de bacteriën ook nog energie in de vorm van biogas (methaan en een beetje CO2). En er ontstaat veel minder en goed ontwaterd slib waaruit waardevolle meststoffen als fosfaat kunnen worden teruggewonnen.

De rest is geschiedenis. In de hele wereld staan duizenden UASB-reactoren, meest bij fabrieken. Nederlandse technologiebedrijven als Paques en Biothane verdienen een goede boterham aan de vinding. Lettinga ontving tal van gerenommeerde prijzen en eredoctoraten. De conventionele, aerobe waterzuiveringsinstallaties zijn er nog steeds, vooral voor de zuivering van huishoudelijk afvalwater (rioolwater). Maar ook daar rukt de anaerobie op.

Verwijderen van zwavel uit afvalwater 

Sinds vijftien jaar zijn door onderzoek van onder meer de Wageningse milieuhygiënist Mark van Loosdrecht (in Delft) en microbioloog Mike Jetten (in Nijmegen) processen ontwikkeld die dwarsverbanden vormen tussen zuurstofloze, zuurstofarme en zuurstofrijke technologie. ‘Onder meer Cees Buisman heeft het proces uitgebreid naar de verwijdering van zwavel uit afvalwater en afvalgassen; Grietje Zeeman krijgt steeds meer bijval voor de decentrale sanitatie, waarbij fecaliën niet met veel water verdund in het riool verdwijnen, maar geconcentreerd in de woonwijk worden vergist’, somt Lettinga op.

Recent was hij nog bij waterbedrijf Waternet in Amsterdam dat een decentraal waterzuiveringssysteem ontwikkelt voor de geplande woningen en hotels op het Marinecomplex in Amsterdam. ‘Zelfs een grote stad als Amsterdam werkt steeds meer aan decentrale oplossingen.’

Studierichting milieuhygiëne

De leerstoelgroep Waterzuivering is in 1965 opgericht als afsplitsing van Cultuurtechniek. Microbiologen en cultuurtechnici maakten zich zorgen over de toenemende problemen met het afvalwater uit de zuivelindustrie en aardappelzetmeelbedrijf Avebe. In 1970 wordt de vakgroep Waterzuivering omgedoopt tot Waterzuivering/Milieuhygiëne en niet veel later ontstaat de studierichting Milieuhygiëne. Het zijn de jaren waarin wereldwijd het milieubewustzijn ontstaat, onder meer door de publicatie van het rapport De grenzen aan de groei van de Club van Rome.

Vissen op hun rug

De naoorlogse economische groei, aangewakkerd door de vondst van aardgas, stuit op grenzen. De Rijn is zwaar vervuild met chemische stoffen. De afbraak ervan door micro-organismen vergt zoveel zuurstof dat regelmatig grote hoeveelheden vissen op hun rug drijven; de zalm is verdwenen uit de rivier. De Franse zoutmijnen maken de Rijn met hun karrenvrachten zoutafval tot bijna zeewater. En in het Rijnmondgebied leidt verstikkende luchtvervuiling van de petrochemische industrie regelmatig tot smogalarm. De rijksoverheid reageert met wetgeving zoals de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (1969) en de Wet inzake de luchtverontreiniging (1970).

De nieuwe studierichting Milieuhygiëne is een magneet voor geëngageerde studenten die de milieuvervuiling met wetenschappelijke argumenten een halt willen toeroepen, of die bij de overheid en ingenieursbureaus de vervuiling willen beteugelen. Naast Waterzuivering ontstaan nieuwe vakgroepen als Luchtverontreiniging, Bodemkunde en Bemestingsleer, Natuurbeheer, Toxicologie.

Milieutoxicologie

Voor de hoogleraarspost bij de leerstoelgroep Toxicologie solliciteert Jan Hein Koeman, die in de late jaren zestig furore maakte met onderzoek naar de effecten van bestrijdingsmiddelen op grote sterns in de Waddenzee. Koeman toonde aan dat het afvalwater van een fabriek in Rijnmond, met daarin dieldrin, aldrin en telodrin, de oorzaak was van de daling van het aantal broedparen van de grote stern van zo’n 40 duizend naar zeshonderd. Hij haalde er Nature mee. Shell sloot de fabriek, de milieutoxicologie was geboren en Koeman was welkom in Wageningen. Daar werkte hij onder meer aan onderzoek naar de schadelijke invloed van PCB’s.

Studenten in opstand

In de jaren negentig wordt het natuurwetenschappelijke fundament van Milieuhygiëne uitgebreid met sociaal economische disciplines als milieusociologie, milieubeleid en milieueconomie. ‘Mede dankzij actievoerende studenten’, zegt Arthur Mol, doelend op De Wageningse Lente met de bezetting van het hoofdgebouw aan het Salverdaplein in 1980.

In het hele land komen studenten in opstand tegen de kabinetsplannen voor de Tweefasenstructuur, maar in Wageningen breken de studenten ook een lans voor projectonderwijs en aandacht voor de sociale, economische en bestuurlijke aspecten van landbouw- en milieuvraagstukken. Interdisciplinair onderwijs en onderzoek is het credo. 

Instituut voor Milieu- en Klimaatonderzoek

Schoorvoetend gaat de universiteit overstag. Studenten gaan in projectgroepen werken aan concrete problemen. Mol: ‘Het sterke van de ingenieursmentaliteit is dat we allerlei concrete, vaak technische oplossingen aandragen, maar vanaf de jaren tachtig beseffen we ook dat we moeten nadenken over de rol van de politiek, van het beleid en bestuur en vooral hoe burgers en bedrijven de oplossingen gaan omarmen.’

Labelen

Dat is gelukt, vindt Mol. De interdisciplinaire onderzoeksschool WIMEK (Wageningen Instituut voor Milieu- en Klimaatonderzoek) is intussen de grootste onderzoeksschool op het gebied van duurzaamheid in Nederland. Als voorbeeld van een hedendaagse manier van werken aan een milieuprobleem noemt Mol het labelen en certificeren van producten op het gebied van duurzaamheid.

‘Daarbij spelen exacte aspecten als het rekenen aan stofstromen en afvalvraagstukken, de levenscyclusanalyse van een product, maar ook hoe je consumenten wegwijs maakt in alle labels, hoe je retailers probeert te sturen en ngo’s betrekt. Hoogleraar milieubeleid Simon Bush verricht daar goed onderzoek aan.’

Toch was het de afgelopen vijftig jaar niet allemaal koek en ei in Wageningen. Een absolute dip, aldus Mol, was de periode vlak voor de eeuwwisseling, toen Wageningen zich meer op de landbouw ging richten. ‘Dat leidde onder meer tot het vertrek van de onderzoeksgroep Gezondheidsleer met epidemioloog
en luchtspecialist Bert Brunekreef naar de Universiteit Utrecht.’ Brunekreef toonde aan dat vochtige huizen met schimmel de kans op astma bij kinderen vergroot en hij verrichtte als een van de eerste wetenschapers onderzoek aan fijn stof. Met het vertrek van Brunekreef stagneerde het Wageningse onderzoek naar luchtverontreiniging.

Academish milieu-onderwijs

Aanvankelijk was Wageningen een monopolist op het gebied van academisch milieu-onderwijs. ‘Toen ik hier eind jaren zeventig ging studeren’ zegt Mol, ‘kon je voor milieuvraagstukken naast Wageningen alleen terecht in Leiden en bij de VU in Amsterdam, maar pas in je doctoraal. Ik ben met een vriend ook bij Milieuchemie aan de UvA gaan kijken, maar dat vonden we te beperkt.’ Intussen zijn er milieu-opleidingen aan tal van hbo’s en universiteiten.

Plastic soep

Wageningen heeft veel aandacht voor het internationale karakter van de milieuvraagstukken en grote flexibiliteit in het onderwijsprogramma, aldus Huub Rijnaarts van Milieutechnologie. ‘Studenten volgen hier een verplichte kern milieu-onderwijs, maar kunnen vervolgens met keuzevakken en geheel vrije vakken hun eigen belangstelling volgen. Je kunt je bij wijze van spreken helemaal op de plastic soep richten en dat probleem vanuit een technologische, een beleidsmatige of een ecologische kant belichten.’

Buitenlandse studenten

Die flexibiliteit verklaart mede de grote toestroom van buitenlandse studenten, denkt Rijnaarts. ‘Bovendien zijn we een internationale universiteit met Engels als voertaal in het masteronderwijs. Nederlandse studenten
krijgen bij ons een mondiaal perspectief, en internationale studenten gaan na hun studie in eigen land aan het werk in beleid, advies of technologie met de hier opgedane milieukennis’, aldus Rijnaarts.

‘Er zijn veel voorbeelden van Aziatische afstudeerders die in Azië contactpersoon zijn geworden voor Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen, om daar in die sterk opkomende milieumarkten mee te helpen de bodem, het water en de lucht schoon te krijgen. Vanuit de universiteit steunen we dat. Gatze Lettinga is daar als pionier mee begonnen, en we zetten dat nu stevig door in met name China, India, Vietnam en Bangladesh. We hebben dezelfde ambities voor een aantal Afrikaanse landen.’

Dumping fosfaat

Ondanks alle successen van de afgelopen vijftig jaar formuleert Lettinga moeiteloos enkele uitdagingen voor de toekomst. ‘Het mestoverschot blijft een probleem dat niet met technische middelen als mestvergisting of het exporteren van mestkorrels is op te lossen’, zegt hij. ‘Het probleem ligt in de structuur van de bio-industrie, die structureel mestoverschot produceert omdat we te weinig grond hebben. De dumping van een schaarse grondstof als fosfaat is een schande.

We maken de landbouw elders in de wereld kapot, vernietigen natuur en zorgen niet goed voor de dieren. Ik denk dat we het in een regionale landbouw- en voedselvoorziening moeten zoeken. Dat zal tegelijkertijd milieuproblemen verminderen.’

Hergebruik

Rijnaarts ziet klimaatverandering en de circulaire economie voor de verstedelijkende
wereld als belangrijkste onderzoeksthema’s voor de toekomst. ‘We zijn er inmiddels wel achter gekomen dat afval geen afval is, maar een grondstof die we opnieuw moeten gebruiken met zo min mogelijk energie en zo min mogelijk beslag op ruimte en natuurlijke hulpbronnen. Gatze Lettinga zag dat lang geleden al in en ging er lokaal mee aan de slag. Dat soort dingen moeten we blijven doen, wetenschappelijk geïnspireerd en gericht op realisatie.

Het is dat basale en doelgerichte hergebruikmotief dat nodig is om de aarde op de lange termijn leefbaar te houden. Kringlopen sluiten, meer materiaal op een kwalitatief hoogwaardige manier hergebruiken, geen mineralen verspillen. Daarbij is er wel een zorg: al die nieuwe chemische stoffen die we in toenemende aantallen en variaties produceren, zoals medicijnen, kleurstoffen en nano-deeltjes. Dat kan het kringloopfeestje flink bederven. We moeten ervoor zorgen dat die stoffen niet in het water of in te hergebruiken materialen komen Dat is een belangrijk deel van ons huidige onderzoek.’

www.wur.nl/ete

Achtergrondfoto: ANP/ Illustraties: Petra Siebelink

De gepassioneerde onderzoekster, geboren in Peru, studeerde biologie aan de Landbouwuniversiteit van La Molina. In 2002 ontmoette ze tijdens onderzoek in de Andes haar Nederlandse man Paul Peters. ‘Hij studeerde in Wageningen’, vertelt ze. ‘Ik ben met hem mee gegaan, ook omdat ik in Wageningen sociale wetenschappen kon studeren. Dat was een goede aanvulling op mijn kennis van de biologie.’

Tuinbouwers, onderzoek en industrie

Rui Qing Huang kwam aanvankelijk met een ander oogmerk naar Nederland. In 1986 bezocht hij Wageningen om inspiratie op te doen voor een Chinees tuinbouwproject. ‘Samen met acht collega’s wilden we leren van de Nederlandse aanpak en technologie kopen voor de bouw van kassen in China’, vertelt Huang. ‘Ik was onder de indruk. De techniek was van een hoog niveau. Maar het belangrijkste was de goede communicatie in Nederland tussen tuinbouwers, onderzoekers en de industrie. Die synergie maakt het een sterk systeem.’

In 1988 kreeg Huang een Nederlandse beurs en verlof van zijn baas om een master en een promotie te doen  bij de toenmalige vakgroep Voorlichting. Zijn vrouw Xue Ping Qu ging mee en volgde de master Management of Agricultural Knowledge Systems. Tijdens zijn studie verdiepte Huang zich verder in het Nederlandse tuinbouwsysteem. ‘Ik vond de studie geweldig’, zegt Huang. ‘Niet alleen zag ik de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van de Nederlandse tuinbouw, maar ook leerde ik de technische aspecten begrijpen en maakte ik kennis met de politieke, industriële en logistieke kanten.’

Chinezen zien de nuance

Huang was blij, vertelt hij, met het hoge niveau van de opleiding maar ook met de academische sfeer en het internationale karakter van Wageningen. Vooral de groepsopdrachten met mensen van verschillende nationaliteiten en culturen waardeerde hij. ‘Ik heb dan ook heel goede herinneringen aan mijn Wageningse periode. Het heeft mijn leven in meerdere opzichten verrijkt’, zegt hij. ‘Mijn dochter Ying is hier geboren. Zij studeert nu Levensmiddelentechnologie. Dat was haar eigen keus; ik vind het geweldig dat we nu alle drie in Wageningen zijn opgeleid.’

‘Door mijn ervaringen begrijp ik de verschillen in denken tussen China en Nederland.’ Zo zijn Nederlanders direct en erg zwart-wit in hun denken, vindt Huang. Chinezen zien ook de andere kleuren van het spectrum. Huang: ‘Dankzij mijn Wageningse tijd kan ik met beide kanten prima communiceren.’

Wilde voedselplanten

Voor Cruz was Wageningen een continu leerproces, ook buiten haar studie. ‘Al die kennis en ervaring van collega’s uit andere landen was geweldig. Dat komt niet in je cv, maar het is wel essentiële levenservaring. Dit motiveerde mij om te reizen en andere culturen te bestuderen.

Gedurende haar master legde ze al de basis voor haar latere promotieonderzoek. Ze reisde naar India om bij de bewoners van het West-Ghats-gebergte de kennis en culturele waarde van wilde voedselplanten te bestuderen. Tijdens haar promotieonderzoek in Thailand ontdekte ze dat vooral de armere boeren in perioden van voedselschaarste afhankelijk zijn van wilde planten. Voedselzekerheid en een hoge biodiversiteit gaan daar dus hand in hand, aldus Cruz.

In 2012 rondde ze haar promotie af. Haar kennis van wilde voedselplanten in combinatie met de sociale en culturele aspecten ervan opende voor haar de deur naar het International Center for Tropical Agriculture (CIAT-CGIAR) in Colombia. Ze houdt zich daar vooral bezig met het verbeteren van de voedselzekerheid in landelijke gebieden in Zuid-Amerika. ‘We zijn naar Colombia verhuisd toen ik deze baan kreeg’, vertelt ze. ‘Dat wilden we beiden, om meer internationale ervaring te krijgen en Latijns-Amerika beter te leren kennen. We houden allebei van avontuur en uitdagingen.’

Inhaalslag in China

Voor Huang ligt de uitdaging vooral in eigen land. Volgens hem is er op landbouwgebied in China nog veel werk aan de winkel. ‘Eerst is de industrie ontwikkeld en bleef de landbouw achter. Pas de laatste jaren is er meer belangstelling om ook de landbouw te moderniseren’, stelt hij. ‘Nu is de tijd rijp om nieuwe technieken te introduceren en een inhaalslag te maken.’ Dat is niet altijd makkelijk, want de situatie van de Chinese boerenis volgens Huang anders dan die van hun Nederlandse collega’s. Zo heeft een Chinese boer veel minder land en daardoor minder kans om geld te verdienen. Daarnaast is de marktpositie van individuele boeren veel zwakker.

In 2002 richtte Huang samen met zijn vrouw een eigen bedrijf op: Beijing Ruixue Global, Co., Ltd. In nauwe samenwerking met Nederlandse bedrijven ontwikkelt en bouwt hij tuinbouwsystemen op maat voor Chinese tuinders. ‘Onze kassen zijn gemaakt met Chinese materialen, maar geïnspireerd op Nederlands ontwerp. Daarnaast importeren we veel Nederlandse technologie, zoals computer-, verwarming- en CO2-systemen’, zegt Huang. ‘Zo hebben we in belangrijke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van de tuinbouw in China. Maar we hebben ook veel Nederlandse bedrijven geassisteerd bij het zaken doen in China. Wij helpen de culturele verschillen te overbruggen, waardoor zakendoen hier een stuk makkelijker wordt.’

Eetbare, wilde planten behouden

Ook Cruz probeert problemen in de landbouw op te lossen, maar richt zich vooral op milieu en voedselzekerheid. Een groot probleem, vindt zij, is de eenzijdige voedselvoorziening in veel tropische landen. Ruim negentig procent van alle calorieën in het voedsel komt van slechts een handvol soorten, zoals rijst, maïs, en tarwe. ‘Mensen hebben echter millennia op een dieet van duizenden plantensoorten geleefd.’ Zij vindt dat de landbouw meer verschillende gewassen moet verbouwen. Door daarnaast de landbouw meer te integreren met de natuur kan de biodiversiteit behouden blijven, en dus ook de eetbare, wilde planten. Dat is vooral belangrijk voor de armere bewoners van landelijke gebieden in Azië en Zuid-Amerika, aldus Cruz. Die zijn namelijk in perioden met minder landbouwproducten sterker afhankelijk van voedsel uit de natuur, zo blijkt uit haar onderzoek.

Cruz: ‘Juist deze groep is dus gebaat bij een hoge biodiversiteit in landbouw en natuur. Daarnaast is ook behoud van lokale kennis van eetbare wilde planten cruciaal.’ Cruz woont al weer enkele jaren in Zuid-Amerika, maar bezoekt Nederland regelmatig vanwege haar Nederlandse schoonfamilie.

Voorvechter van voedselzekerheid

Na tien jaar in Wageningen te hebben gewoond voelt zij zich hier net zo thuis als in Peru. ‘In Nederland zijn de mensen goed georganiseerd, praktisch en efficiënt. Alles werkt hier goed. Ook zijn de mensen lekker direct: er is geen blabla, je weet wat je aan ze hebt’, zegt ze. ‘Alleen dat weer… het blijft een uitdaging om door sneeuw, ijs, regen en wind te fietsen.’

Als voorvechter van meer voedselzekerheid was Cruz geschokt toen ze op een avond vlak na sluitingstijd zag hoe een supermarkt grote hoeveelheden overgebleven etenswaren in afgesloten containers dumpte. ‘Ze sloten alles zorgvuldig af, zodat niemand er bij kon’, zegt ze verontwaardigd. ‘Wat een vreselijke verspilling.’

Cruz heeft veel aan Wageningen te danken vindt ze, ook haar huidige baan. ‘Ik houd me nu nog steeds bezig met de waarde en de culturele betekenis van eetbare wilde planten voor verschillende bevolkingsgroepen’, legt ze uit. ‘Ik wil niets liever dan dit werk voortzetten. Mijn onderzoek heeft potentieel een grote impact. Beter doordachte landbouwmethoden kunnen harmonieus samengaan met een hoge biodiversiteit terwijl de voedselzekerheid voor de lokale bevolking veel groter is. Het is een win-winsituatie.’

Achtergrondfoto: Christian Escobarmora

Rijstveredeling

Zo was daar Johan Ewald van der Stok, die het rijstonderzoek opzette op het proefstation in Pasoeroean. Toen Van der Stok in 1925 hoogleraar Tropische Plantenteelt in Wageningen werd, werd zijn werk op Java overgenomen door de in Wageningen opgeleide J.G.J. van der Meulen. Die gaf de rijstveredeling een enorme push, door de op Java geteelde japonica-variëteiten te kruisen met indica-variëteiten uit China. Hij ontwikkelde daaruit het hoogproductieve Peta-rijstras.

Achtergrondfoto: WUR Library