‘We willen niet de bestaande mode duurzamer maken, maar geheel nieuwe materialen ontwikkelen die van meet af aan ‘goed’ zijn’, zegt Kim Poldner, die leiding geeft aan het Circulair Fashion Lab van Wageningen University & Research. ‘Stoffen die amper milieubelasting met chemicaliën en watergebruik kennen en op de composthoop afbreekbaar zijn.’

De tentoonstelling, die in september en begin oktober in afgeslankte vorm ook in Wageningen is te zien, begint waar de conventionele mode inclusief biokatoen, hennep en vlas ophoudt en een nieuwe kijk op mode begint.

Poldner, verbonden aan de leerstoelgroep Bedrijfskunde en gefascineerd door duurzaam ondernemen in de mode, organiseerde de tentoonstelling in Arnhem samen met de Hogeschool voor de Kunsten ArtEZ in het kader van het eeuwfeest van Wageningen University & Research.

‘Veel is in ontwikkeling en nog niet geschikt om in productie te nemen, maar in samenwerking met de grote modemerken kunnen innovaties verder worden ontwikkeld en opgeschaald.’ Ruim tachtig Wageningse masterstudenten werkten mee aan de tentoonstelling.

Zij ontwikkelden de materialen samen met mode- en textielontwerpers, vertelt Poldner. Ze onderzochten bijvoorbeeld of je materialen kunt kleuren met pigmenten uit planten en bacteriën, en de bruikbaarheid van stoffen uit fruitafval. ‘Tijdens het openingsweekend liepen de studenten rond in labjassen om bezoekers te vertellen over hun onderzoek.’

Volkomen afbreekbaar materiaal

Iris Houthoff, afgestudeerd milieu- en bioprocestechnoloog in Wageningen en daar deeltijd docent bioproceskunde, is een van de deelnemers aan de tentoonstelling. ‘Huiden in de leerindustrie leggen grote afstanden af en tijdens het looien wordt veel afvalwater geproduceerd. Ik streef naar een nieuw type leerachtig materiaal dat lokaal kan worden geproduceerd, geen vervuiling oplevert en na afdanken volkomen afbreekt’, verklaart Houthoff. Daarvoor richtte zij het bedrijf Mylium op.

Dankzij een studentenprijsvraag over het verzinnen van nieuwe, waardevolle producten uit regionale reststromen, kwam ze op paddenstoelen die op resthout groeien, zoals de Reishi. ‘Schimmels zijn de circulaire motor in de natuur en het wordt hoog tijd dat we die kracht benutten. Ze breken restmateriaal af en zetten dit om in stevig mycelium en vruchtlichaam. Bij Mylium onderzoeken we verschillende productiemethoden om ‘lappen’ mycelium te produceren, maar we kunnen mycelium ook direct in een gewenste vorm laten groeien.’

Na oogsten en drogen moet het materiaal worden geconserveerd met een coating, zodat het niet uitdroogt, flexibel blijft, krasvast is en enkele jaren meegaat. ‘Dat hoeft geen dertig jaar te zijn, zoals leer. Als het maar volledig composteerbaar is en een gezonde bodem achterlaat.’ Voor de tentoonstelling maakte Houthoff de bandjes voor een sandaal van ontwerper Luc Aarts. ‘Veel mensen vinden dat het materiaal fijn aanvoelt en iets wegheeft van zowel kurk als katoen, aldus Houthoff. ‘Ik weet niet waar we met Mylium over vijf jaar staan, maar we zouden schoenen, horlogebandjes of bekleding voor auto’s kunnen leveren.’

100 miljard verkochte kledingstukken

De conventionele modeconcerns zijn zich volgens Poldner meer en meer bewust van de enorme milieu-impact van de kledingindustrie. Katoen geldt als voorbeeld van een teelt met een grote waterbehoefte en een enorm kunstmest- en bestrijdingsmiddelengebruik. Daar komt bij dat de vervuiling en afvalproductie alleen maar toenemen doordat modetrends zich steeds sneller opvolgen. Volgens cijfers uit het rapport A New Textiles Economy van de Ellen MacArthur Foundation, verdubbelde het aantal wereldwijd verkochte kledingartikelen van 50 miljard in 2000 tot 100 miljard in 2015.

Volgens een onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam liggen er in de kledingkast van de gemiddelde Nederlander 173 kledingstukken, waarvan vijftig stuks al meer dan een jaar ongebruikt zijn. Meer dan zeventig procent van die kleding wordt snel afgedankt en daarna verbrand, of erger, gestort. De Ellen MacArthur Foundation berekende dat de jaarlijkse totale CO₂-uitstoot van de kledingindustrie overeenkomt met die van alle vliegtuigen en schepen ter wereld samen. ‘Na de olie-industrie is de kledingindustrie de meest vervuilende branche ter wereld’, zegt Poldner.

Akkoord over veilige fabrieken

‘Wel heeft de branche inmiddels tal van richtlijnen opgesteld om de milieu-impact te verminderen en bijvoorbeeld het gebruik van biokatoen te bevorderen. Het ongeluk in de Rana Plaza-fabriek in Bangladesh in 2013 opende ook de ogen van het grote publiek voor de arbeidsomstandigheden in de kledingindustrie’, zegt ze. Bij die ramp kwamen 1134 mensen om het leven en raakten meer dan tweeduizend mensen zwaargewond. Meer dan tweehonderd internationale kledingmerken tekenden daarop een akkoord over veilige fabrieken.

Behalve out of the box opererende kunstenaars, studenten en wetenschappers, waren grote multinationale kledingketens en gevestigde ontwerpers present op de tentoonstelling. Viktor & Rolf bijvoorbeeld maakten uit de niet verkochte resten (deadstock) van internetwarenhuis Zalando een serie kledingstukken. Afrikaanse ontwerpers ontwikkelden nieuwe mode van kleding die vanuit Europa naar Afrika is afgedankt en jeansproducent G-Star toonde nieuwe, duurzame verfprocessen.

Maagdelijke vezels

Ook recycling van textiel komt op de tentoonstelling aan de orde. In de conventionele mode-industrie zijn er steeds meer initiatieven om uit afgedragen textiel vezels terug te winnen en deze weer tot tweedehands garen te spinnen. ‘Voorlopig is er in de katoenrecycling echter nog altijd een maagdelijke vezel nodig, waaraan de korte en zwakkere tweedehands katoenvezels kunnen worden gesponnen’, vertelt Martien van den Oever van Wageningen Food & Biobased Research.

‘Wij onderzoeken nu of hennep en vooral vlasvezels geschikt zijn om die virgin-katoenvezel te vervangen. Hennep vergt geen water en geen bestrijdingsmiddelen. Vlas heeft alleen enige chemische middelen nodig, maar daar staat tegenover dat de vezel van nature weer veel fijner is dan hennep.’ Van den Oever helpt ook om de teelt van vezelhennep te verbeteren. We zijn erachter gekomen dat we eerder moeten oogsten. Dan komt er wel minder opbrengst van een hectare, maar de kwaliteit van de hennepvezels is veel geschikter voor toepassing in textiel.’

Een ander lastig punt in de recycling van katoen is dat deze stof tegenwoordig nog zelden in pure vorm wordt gebruikt. Er zit elastaan, polyester en polyamide bij. ‘Omdat scheidingstechnieken daarvoor ontbreken, worden die partijen gemengde vezels afgekeurd voor hergebruik. Als het ons lukt de katoenvezels te scheiden van de synthetische vezels, kunnen we daaruit nieuwe garens spinnen en daar weer hoogwaardig textiel van maken’, aldus Van den Oever.

Kim Poldner juicht deze ontwikkelingen toe. Maar het is haar droom dat haar bedrijfskundig onderzoek naar businessmodellen in de mode leidt tot de doorbraak van innovaties op het gebied van bijvoorbeeld paddenstoelenstof en fruitleer, zowel in start-ups als binnen grote concerns. ‘Ik hoop dat we over tien jaar meer door onszelf ontworpen kleding dragen waarvan we het plantaardig materiaal zelf hebben laten groeien; kleding die dankzij een bodyscan en een 3D-printer perfect om ons lijf past en na afdanking in de groenbak kan.’

Circulair gekleed

Louise Fresco, bestuursvoorzitter van Wageningen University & Research, gaf bij de opening van het academisch jaar begin september alvast het goede voorbeeld. Ze verscheen circulair gekleed ten tonele. Fresco droeg een veganistische jurk van deadstock zijde, geprint met rest-inkt. Haar sjaal was geverfd met behulp van bacteriën en haar horloge had een mycelium bandje van Iris Houthoff.

www.wur.nl/duurzamemode

Een heldere boodschap, waar tien jaar onderzoek en een twaalfduizend pagina’s tellend rapport aan ten grondslag liggen. Kankeronderzoekers over de hele wereld spitten de wetenschappelijke literatuur door, op zoek naar het verband tussen voeding, beweging en het risico op kanker in mensen, dieren en cellen. Het Imperial College in Londen heeft de berg data van alle onderzoekers vervolgens verwerkt. Daarna beoordeelde een panel van onafhankelijk experts – zij deden niet mee aan het onderzoek – de data en stelde de nieuwe richtlijnen op. Kampman was voorzitter van de bijeenkomst in mei waarop het Wereld Kanker Onderzoek Fonds de richtlijnen wereldkundig maakte.

Tien jaar geleden kwam het Wereld Kanker Onderzoek Fonds ook met richtlijnen. Wat zijn de belangrijkste veranderingen?
‘Eigenlijk zijn de richtlijnen grotendeels hetzelfde gebleven. Gelukkig maar, want anders zou de wetenschap toch een probleem hebben. Er zijn vooral aanbevelingen steviger aangezet omdat de bewijzen inmiddels sterker zijn. Vooral de aanbevelingen die betrekking hebben op overgewicht zoals de consumptie van fastfood en suikerrijke frisdranken.’

‘Ook de richtlijn voor alcohol is aangescherpt. In de vorige richtlijn stond nog dat je de consumptie van alcohol moest matigen, nu luidt het advies: drink geen alcohol als je kanker wilt voorkomen. Tien jaar geleden werd de schadelijke werking van alcohol afgewogen tegen de beschermende werking: alcohol zou de kans op hart- en vaatziekten verminderen.

‘Maar inmiddels spreken meerdere studies die beschermende werking tegen. Alcohol is echt een van de meest kankerverwekkende stoffen die wij consumeren. Dat leidt tot DNA-schade en is de oorzaak van vele soorten kanker waaronder borstkanker, de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen.’

Is de relatie tussen andere voedingsmiddelen en kanker ook zo direct?
‘Er zitten gelukkig weinig stoffen in zo’n hoge concentratie in onze voeding dat ze DNA-schade veroorzaken en daarmee kankerverwekkend zijn. Naast alcohol zijn dat de acrylamides in chips en friet. Maar grote fabrikanten hebben die er al grotendeels uit gekregen. Verder zitten er wel stoffen in de voeding die de kans op kanker verhogen. In rood vlees zit haem-ijzer. Als je daar te veel aan wordt blootgesteld, raakt de darmwand beschadigd wat het risico op dikkedarmkanker verhoogt.

‘En er zijn stoffen die ervoor zorgen dat een eenmaal ontstane tumorcel verder uitgroeit. Te veel vetweefsel rondom de organen kan bijvoorbeeld leiden tot chronische ontstekingen die tumorgroei stimuleren. Daarom staat in de richtlijn ook: vermijd overgewicht. Want overgewicht is geassocieerd met twaalf soorten kanker zoals darm-, alvleesklier-, borst- en baarmoederkanker.’

Welke vormen van kanker zijn het meest gevoelig voor wat je eet?
‘Je moet dan kijken naar het attributieve risico. Hoeveel procent wordt verklaard door voeding en beweging. Bij darmkanker is dat veertig tot vijftig procent, bij borstkanker dertig tot veertig en bij prostaatkanker vijf tot tien procent.’

‘De opstellers van het rapport hebben die attributieve risico’s voor de vier belangrijkste kankersoorten – long-, darm-, borst- en prostaatkanker – bij elkaar opgeteld en doorgerekend. Dan blijkt dat dertig tot veertig procent van alle 100 duizend kankergevallen per jaar kan worden voorkomen als Nederlanders gezond eten en drinken en meer bewegen. Als Nederlanders niet zouden roken, zouden we ook zo’n dertig procent voorkomen.’

En helpt het eten van groente en fruit?
‘Het effect van groente en fruit kunnen we slecht meten. Vragenlijsten werken niet goed omdat mensen vaak vergeten welke soort groente en fruit ze hebben gegeten. En we hebben ook geen goede indicator voor het meten van de groente- en fruitconsumptie in het bloed.’

‘Sommige collega’s zeggen: groente en fruit helpen niet om kanker te voorkomen. Maar dat is een gevaarlijk uitspraak. Er is een duidelijk relatie tussen groente en fruit eten en een lager risico op hoofd- en halstumoren bij rokers. En mensen die veel groente en fruit eten, krijgen minder calorieën binnen waardoor de kans op overgewicht kleiner is en daarmee de kans op kanker. Er bestaat dus zeker een indirecte relatie tussen groente en fruit en kanker.’

De richtlijn geldt ook voor kankerpatiënten. Helpen gezonde voeding en beweging ook nog als je al kanker hebt?
‘Dat zal moeten blijken uit de studies die nu worden uitgevoerd. Zo’n tien jaar geleden kreeg mijn schoonzus borstkanker. Die zei: ‘En nu, Ellen? Heeft gezonde voeding nog zin?’ Ik had geen idee, ik had tot dan alleen onderzoek gedaan naar voeding en de preventie van kanker. Er bleek ook nauwelijks wetenschappelijk literatuur over te zijn. Daarom ben ik onderzoek gestart.

‘Bij ons lopen nu drie grote studies waarbij we kankerpatiënten volgen. We kijken naar hun voeding en leefstijl. De eerste is gericht op darmkankerpatiënten, de tweede op borstkankerpatiënten en de derde op patiënten die door hun genen een heel groot risico lopen op allerlei soorten kanker. Recente andere studies laten zien dat meer bewegen de kans op terugkeer van de kanker kan verlagen. Hopelijk weten we over een aantal jaar of we met gezonde voeding ook een langer leven met een hoge kwaliteit kunnen bereiken. Op basis van die resultaten willen we interventieonderzoek starten bij kankerpatiënten. Dan volgen we niet alleen de relatie tussen hun voeding, leefstijl en het verloop van hun ziekte, maar beïnvloeden we die ook.’

‘Afgelopen jaar hebben we in een pilot onderzocht of het onderhouden van een moestuin het ziekteproces ten goede verandert. Ik heb zelf een moestuin en bedacht me dat het ook heel goed zou zijn voor kankerpatiënten. Ze bewegen, maken vitamine D aan doordat ze buiten zijn – vaak hebben kankerpatiënten een tekort – en ze hebben contact met lotgenoten. Als het meezit, eten ze de groenten die ze verbouwen ook op. De eerste resultaten lijken veelbelovend. Daarnaast willen we uitzoeken waarom koffie beschermt tegen darm-, lever- en baarmoederkanker. Welke stof kan daarvoor verantwoordelijk zijn?’

Heel veel mensen weten niet dat er een relatie is tussen voeding, overgewicht en kanker. En als ze het weten, veranderen ze hun voeding en gedrag niet of nauwelijks. Vooral stoppen met alcohol is een groot taboe.
‘Ja, dat is voor veel mensen een lastige boodschap. Maar er zijn allerlei manieren om ervoor te zorgen dat Nederlanders gezonder gaan leven. Belangrijk is bijvoorbeeld dat we artsen gaan informeren en dat zij de vaak onwelkome boodschap – ‘misschien kunt u proberen om af te vallen en minder te drinken’ – overbrengen. Zij genieten veel vertrouwen bij consumenten, blijkt uit onderzoek.’

‘Maar ook de omgeving van de consument zal aangepast moeten worden: minder reclame voor alcohol of fastfood, prijsverlaging voor bijvoorbeeld groente en fruit, een heffing op suiker en vet, dat soort maatregelen. Je moet niet alle verantwoordelijkheid bij de consument leggen. Die heeft hulp nodig.’

Interessante ideeën, maar wie gaat het voortouw nemen?
‘In Nederland is het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport bezig met het nationaal preventieakkoord. Hierin staat de vermindering van overgewicht, alcoholgebruik en roken centraal. Met belangenorganisaties – van zorgverzekeraars, patiëntenvereniging en ziekenhuizen tot vertegenwoordigers van de voedingsindustrie – wordt dit jaar de inhoud en aanpak vastgesteld. De eerste uitgelekte plannen, een subsidie op suikervrije producten en het ontmoedigen van stunten met de drankverkoop, vind ik nogal zuinig ingezet. Ik vraag me af of we hiermee het overgewicht- en alcoholprobleem gaan oplossen.

‘Afijn, ik zal er alles aan doen om consumenten te informeren. Onlangs hield ik in het wetenschapscafé in Wageningen een verhaal over voeding en gezondheid. Tot mijn verbazing was de zaal grotendeels gevuld met jongeren. Dat waren wel hoogopgeleide jongeren. Het zou mooi zijn als we ook de laagopgeleiden bereiken, want bij hen is de grootste gezondheidswinst te behalen. De periode met goede levenskwaliteit, dus zonder ziekten, is bij hen twintig jaar korter.’

www.voedingenkankerinfo.nl

Achtergrondbeeld: Shutterstock

Voor de forensen die over de dijk tussen Lelystad en Almere razen, biedt deze natuur een vertrouwde aanblik, maar hun grootouders maakten nog mee dat de Zuiderzee hier heer en meester was. ‘In de bodem van het IJsselmeer en het Markermeer leven nog altijd bacteriën die we kennen uit het zoute kustmilieu; dit zijn meren in transitie’, vertelt Piet Verdonschot, leider van de zoetwaterecosystemengroep van Wageningen Environmental Research en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Er gebeurt onder water van alles wat we nog niet begrijpen. Dit is een uniek ecosysteem.’

Watersnood en hongersnood

Na de watersnood rond de Zuiderzee van 1916 en de hongersnood van 1918 omarmde de Tweede Kamer de plannen van ingenieur Lely om de Afsluitdijk en vervolgens polders aan te leggen. In 1932 werd de dijk gedicht; de Wieringermeerpolder was toen al versneld drooggemalen vanwege de enorme behoefte aan landbouwgrond. Later volgden de grote IJsselmeerpolders.

Het was cultuurtechnicus Roel van Duin, directeur van de Rijksdienst IJsselmeerpolders en buitengewoon hoogleraar in Wageningen, die eind jaren zeventig de koers verlegde. Niet alleen landbouw kreeg de ruimte op het nieuwe land; er werden voortaan ook fietspaden, recreatiegroen en bos aangelegd. Het was ook Van Duin die de potentie zag van de Oostvaardersplassen als leefgebied voor vogels.

Direct economisch nut voor de mens verdween meer en meer naar de achtergrond. Bovendien rees de vraag: heeft Nederland nog extra landbouwgrond nodig? Weliswaar werd in 1976 de Houtribdijk tussen Lelystaden Enkhuizen voltooid, waardoor het Markermeer van het IJsselmeer werd afgescheiden, maar het inpolderingsplan van de Markerwaard ging in de ijskast en verdween in 2003 definitief van tafel.

Een lagune in het Markermeer

Natuur raakte daarentegen juist in. Om die een extra impuls te geven, wordt sinds 2016 op initiatief van Natuurmonumenten gewerkt aan de Marker Wadden, een lagune van opgespoten eilanden in het Markermeer. Ecoloog Piet Verdonschot zoekt op verzoek van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit uit of door deze eilanden met ondiepe oeverzones de draagkracht van het Markermeer voor watervogels toeneemt.

‘Om die vraag te beantwoorden, moesten we eerst inzicht krijgen in de werking van het ecosysteem van het Markermeer’, vertelt Verdonschot. Postdoc Mariëlle van Riel bemonsterde daarvoor op ruim tachtig plekken het leven in de bodem van het Markermeer. Daarnaast is onderzocht in hoeverre waterplanten in het troebele water kunnen gedijen en samen met Wageningen Marine Research worden de vissen onder de loep genomen.

‘Over twee jaar hebben we hopelijk een goed beeld van het voedselweb. De eerste bevindingen zijn dat de vogels die waterplanten en bodemdieren eten wel aan hun trekken komen, maar dat de viseters momenteel de helft te kort komen.’

Rioolwater uit Amsterdam

Na de afsluiting van 1932 en de verzoeting van het water veranderde de visstand ingrijpend. Toch bleven dit rijke visgronden, vooral door de lozing van fosfaatrijk rivierwater en rioolwater uit Amsterdam. In de jaren tachtig ging die pijp dicht en sindsdien maakt het Markermeer een tweede transformatie door. ‘Een grote voedingsbron voor het ecosysteem verdween’, aldus Verdonschot. Dat leidde onder meer tot een afname van de voedselrijkdom en vermindering van de visstand.

De Marker Wadden zouden de natuur weer een zet in de goede richting kunnen geven. ‘Het Markermeer is een bak water tussen dijken, meer een badkuip dan een echt meer’, aldus Verdonschot. ‘Natuurlijke oevers zouden een wereld van verschil maken. Je hebt ondiepe oeverzones nodig waar water- en moerasplanten groeien, waar vis kan paaien en zich schuilhouden.’

‘Maar het is vooral belangrijk dat er van de oevers organisch materiaal het meer in spoelt, als bron van nieuw leven. Onze eerste schattingen wijzen uit dat de Marker Wadden positief uitwerken, maar dat ze in de huidige omvang maar 1 à 2 procent extra materiaal opleveren. Het gebied is te klein.’

Meer ziet de ecoloog in plannen om de Oostvaardersplassen en de Lepelaarsplassen bij Almere te verbinden met het Markermeer. ‘Het meer krijgt er dan een grote oeverzone bij, wat tientallen procenten winst kan opleveren’, aldus Verdonschot. Ook zou hij graag flinke wisselingen in het van oudsher vaste waterpeil zien. Minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat besloot dit voorjaar om een fluctuatie van 20 centimeter toe te staan, om in de zomer een extra zoetwater buffer op te kunnen bouwen. Die is nodig om Noord-Nederland te wapenen tegen langere droogteperiodes.

Grotere peilwisseling

Verdonschot vindt 20 centimeter te weinig. Ook is hij niet enthousiast over een laag winter- en hoger zomerpeil. Juist het omgekeerde zou de natuur goed doen, denkt hij. ‘Ik verwacht dat de eilanden van de Marker Wadden te weinig of op de verkeerde momenten in het jaar overspoeld worden. Een grotere peilwisseling is in het Markermeer niet mogelijk; dat kunnen de palen onder Amsterdam niet aan.’

‘Wat mij betreft leggen we daarom een nieuwe dijk aan rond het IJ en breken we de Houtribdijk af. Die dijk wordt momenteel versterkt, maar waar is die eigenlijk nog voor nodig? Zonder dijk krijgt de wind meer invloed op de waterhoogte en wordt de uitwisseling met het IJsselmeer en de IJssel hersteld.’

Jeroen Veraart, kenniscoördinator IJsselmeer bij Wageningen University & Research, constateert dat het IJsselmeergebied meer en meer een kruispunt is geworden van belangen: beide meren zijn Natura2000-gebieden; vissers verdienen er hun brood, waterrecreatie is van groot economisch belang en langs de oevers zijn er plannen voor woningbouw en windmolens. Niet al die ambities stroken met elkaar.

Er ontbreekt een samenhangende visie op de gebiedsontwikkeling, vindt Veraart. ‘Natuurlijk ligt er een gezamenlijke gebiedsagenda, maar dat is vooral een product van polderen. Ministeries en provincies trekken uiteindelijk toch vaak eerst hun eigen plan en kijken pas daarna naar de langetermijnvisie.’

Wel besloten zestig overheden, belangengroeperingenen burgerinitiatieven in mei om beter samen te werken in de Agenda IJsselmeer 2050. Voor het eerst gaat zo’n breed palet aan organisaties aan de slag om het Blauwe Hart van Nederland te versterken, onder meer op het gebied van water veiligheid, natuur, visserij en recreatie. Ook is er goeddeels overeenstemming over een versteviging en metamorfose van de Afsluitdijk, vanaf eind dit jaar tot 2022.

Miljoenen, misschien wel miljarden vissen

Bij het gloednieuwe Wadden Center bij Kornwerderzand op de Afsluitdijk ontmoet ik Ben Griffioen van Wageningen Marine Research. Elke dag wordt hier, net als bij Den Oever, overtollig water gespuid in de Waddenzee. ‘Aangelokt door dat zoete water verzamelen zich hier miljoenen, misschien wel miljarden vissen die van zout naar zoet willen trekken’, vertelt Griffioen.

‘Voor sterke zwemmers als de zeeforel of de zalm is dat wel te doen, maar de meeste zijn niet opgewassen tegen de enorme stroom snelheid. Een larfje van de bot is niet veel meer dan twee oogjes die je aankijken. Onder natuurlijke omstandigheden laat die zich met vloed naar binnen voeren.’

Rijkswaterstaat is door de Kaderrichtlijn Water verplicht deze trekvissen zo goed mogelijk doorgang te verlenen. Daarvoor is bij Den Oever een vishevel aangelegd en experimenteert Rijkswaterstaat met een visvriendelijker spuibeheer. Volgend jaar wordt bij Kornwerderzand begonnen met de kers op de taart: de Vismigratierivier, een opening in de Afsluitdijk waar trekvissen doorheen kunnen zwemmen.

Eb en vloed terugbrengen

‘De bedoeling is om een getijdestroming op kleine schaal terug te krijgen om juist ook kleinere vissen te helpen van de Waddenzee naar het IJsselmeer te trekken’, legt Griffioen uit. Met vloed komen die via een tien meter breed gat door de Afsluitdijk in een sterk meanderende geul van 4 kilometer, die uiteindelijk uitmondt in het IJsselmeer. Provincie Fryslân heeft die geul zo ontworpen dat er een langzame overgang ontstaat van zout naar zoet water.

‘Op ons advies komt er een bodem in met zand en stortsteen, zodat de stroomsnelheid varieert; zeker voor de kleinere soorten is dat van belang, zodat ze bij eb kunnen rusten en schuilen voor predatoren. Nauwe doorgangen met veel turbulentie zijn taboe, daar worden veel vissen niet vrolijk van. Ons werk is het om te denken vanuit de vis.’

Griffioen verwacht een bont palet aan soorten in de vispassage: van lokale stekelbaarsjes tot wereldreizigers als de paling. Ook kan de vismigratierivier wellicht een laatste strohalm bieden aan zoetwatervissen die nu bij elke spuibeurt met duizenden tegelijk in de zoute Waddenzee belanden. ‘Die overleven nog wel even in de zoetwaterbel; misschien is een deel daarvan in staat om via de vismigratierivier terug te zwemmen.’

Snackcorner voor vogels

Sommige beroepsvissers zijn sceptisch over de vismigratierivier – ‘een snackcorner voor vogels’ – maar meer intrek van glasaal en bot kan ook voor hen gunstig uitpakken. In het IJsselmeergebied mag in tegenstellig tot in het riviergebied nog op paling worden gevist. Langs de dijken staan om de paar honderd meter palen met palingfuiken, waarmee ook wolhandkrab wordt gevangen. Minder in het oog springend is de visserij met staand want: kilometerslange, metershoge netten worden als gordijnen in het water gehangen voor de visserij op brasem, blankvoorn, baars en snoekbaars.

Hoeveel vis er gevangen mag worden, bepaalt de minister van LNV. Dat doet zij op basis van Wagenings onderzoek naar de visbestanden, vertelt Joep de Leeuw van Wageningen Marine Research. ‘In het najaar vissen we daarvoor met een sleepnet. Die informatie vullen we aan met de vangstgegevens van de vissers zelf en onderzoek naar de grootteverdeling en de leeftijdsopbouw van de belangrijkste soorten. Aan de hand daarvan wordt bepaald hoeveel er gevangen mag worden, zodat er duurzaam gevist wordt’, aldus De Leeuw.

‘Voor langlevende vissen werken deze modellen prima. We kunnen de invloed van de visserij behoorlijk goed inschatten’, vertelt hij. Voor kleine, kortlevende soorten zoals de spiering gaat dat echter niet op. ‘We weten niet precies waardoor de populatiegrootte wordt bepaald.’ In het vroege voorjaar trekt dit visje massaal naar de kust om te paaien. Daar worden ze opgevist met spieringfuiken om te worden verkocht aan Spaanse consumenten.

Wetten en heffingen

‘Dat is een seizoen van twee tot drie weken, maar deze spieringvisserij kan voor de vissers een belangrijke aanvulling zijn op het inkomen’, aldus De Leeuw. ‘Vissers vinden het verspilling om ze niet te vangen. Na het paaien gaan ze toch dood, zeggen zij. Wij zetten daar vraagtekens bij. Zo zien we ook veel oudere spiering, nu er de afgelopen jaren niet meer op is gevist. Welke rol de visserij, vissende vogels of het weer spelen, weten we niet. Dat zijn geen onoplosbare vragen, maar antwoorden vinden, kost heel veel geld.’

Als het ministerie van LNV toestemming geeft om op spiering te vissen, gebeurt dat op grond van de visstand en de Visserijwet. Maar dan is er voor de vissers nóg een ambtelijke horde te nemen. Ze hebben ook ontheffing nodig voor de Natuurbeschermingswet omdat ze werkzaam zijn in Natura2000-gebieden, speciaal ingesteld voor watervogels.

Daarvoor moeten ze bij de provincies zijn. Die toetst of sterns, aalscholvers en visdiefjes hun jongen voldoende visjes kunnen voeren als ook de vissers een deel vangen. Omdat daar geen zekerheid over bestaat, worden er de afgelopen jaren geen vergunningen verstrekt of werden die na protest van de Vogelbescherming door de rechter weer ingetrokken.

Lastig uit te leggen

Wim Zaalmink van Wageningen Economic Research kan zich voorstellen dat het voor de vissers lastig is aan alle regels te voldoen. ‘Vorig jaar eiste het ministerie dat er 36 procent minder blankvoorn en brasem zou worden gevangen. Dat kan alleen als je met minder of met kortere staande netten vist. Maar dan vangt de visser ook navenant minder snoekbaars, de meest lucratieve vis. En daar gaat het op dit moment prima mee. Dat is lastig uit te leggen.’

De beroepsvisserij in het IJssel- en Markermeer is een bescheiden sector, aldus Zaalmink. In totaal zijn er zo’n zestig vergunningen voor een bepaald aantal netten of fuiken bij ruim dertig bedrijven. Die hebben samen een omzet van ruim 4 miljoen euro per jaar. Het is een beroepsgroep die vasthoudt aan oude gewoonten. ‘Als de vissers uitvaren, zeggen ze nog altijd: we gaan naar zee’, vertelt Zaalmink.

‘Kleinere vissers hebben in slechte tijden een bijverdienste, bijvoorbeeld in de bouw, maar men wil koste wat het kost ook vasthouden aan de visserij. Er is een sterk gevoel dat er een recht is om dit beroep van generatie op generatie over te dragen. De visbestanden vragen echter om een sanering. In het verleden zijn er uitkoopregelingen geweest, maar de EU ziet dat nu als ongeoorloofde staatssteun.’

Voor een beperkt aantal vissers is er een goede boterham te verdienen, denkt Zaalmink, mits ze zich aanpassen aan de focus op de natuur. ‘Ze kunnen prima ook andere werkzaamheden oppakken, vaartochten organiseren naar de Marker Wadden bijvoorbeeld of waterplanten maaien.’

www.wur.nl/ijsselmeer

Achtergrondbeeld: Hollandse Hoogte

Enkele schimmelsoorten, zoals de oesterzwam, zijn in staat lignine af te breken. Zij koloniseren stro en andere plantenresten met een netwerk van schimmeldraden. Daarbij wordt de lignine afgebroken en komen de waardevolle koolhydraten beschikbaar voor de groei van de paddenstoelen. Door deze schimmels aan stro toe te voegen en het proces te stoppen vlak voordat de paddenstoelen verschijnen, wordt voer verkregen dat beter verteerbaar is in de pens van herkauwers.

Geiten vinden het prima te eten

Laboratoriumonderzoek laat bij tarwestro een verhoging van de verteerbaarheid zien met 85 procent. ‘Eigenlijk maken we er qua voedingswaarde gras van. Laagwaardige biomassa krikken we dus op tot zeer bruikbare diervoeding’, vertelt Hendriks. ‘Geiten vinden het in ieder geval prima te eten.’ Bij koeien heeft Hendriks zijn schimmelstro nog niet uitgeprobeerd. ‘Die eten veel meer. Daarvoor hebben we onvoldoende productiecapaciteit in Wageningen.

In Nederland heb je voor vergroting daarvan flinke investeringen nodig. Wij doen onze proeven binnen, bij 24 graden en een hoge luchtvochtigheid. In Azië kan het gewoon buiten; bij hoge temperaturen zijn de schimmels meer in hun element. Bovendien is er daar heel veel rijststro voorhanden.’

Het proces is ook voor een kleine boer eenvoudig uit te voeren. Als de schimmels na vier tot zes weken hun werk hebben gedaan, kan hij het bewerkte stro in een gesloten ton zonder lucht opslaan. ‘De schimmels produceren zuren die het product conserveren. De ton volpakken, aanduwen, deksel erop, en je kunt het indien nodig jarenlang bewaren’, aldus Hendriks. Voor een volgende portie stro kan de boer gewoon de schimmel gebruiken van de vorige stapel.

Interesse uit Indonesië en Vietnam

Hendriks’ collega John Cone doet momenteel proeven in Indonesië met kleinschalige toepassing in de rijstteelt. Bovendien start er in september, met steun van de Victam Foundation, een promovendus in Vietnam om daar onderzoek te doen naar semi-commerciële toepassing.

Hij gaat onder meer een alternatief testen voor de voorbewerking die Hendriks in Wageningen toepast. ‘Voordat wij onze schimmels op het stro loslaten, steriliseren we het, om concurrerende schimmels uit te schakelen’, vertelt hij. ‘Dat is waarschijnlijk overkill; de promovendus gaat in Vietnam bekijken of je het stro ook voldoende kunt ontsmetten in een zwart geverfd olievat met water, dat opwarmt in de zon.’

Ook uit andere landen is er belangstelling om de Wageningse schimmels te gebruiken, voor heel andere restproducten bovendien. Zo is er in Thailand geëxperimenteerd met de overblijfselen van suikerriet. En twee Iraanse onderzoekers brachten hun eigen onderzoeksmateriaal mee naar Wageningen: bladeren en ander afval van de dadelpalm. ‘Ook daar wisten onze schimmels wel raad mee’, vertelt Hendriks. ‘De Iraniërs hebben de schimmels voor verder onderzoek meegenomen. Inmiddels werken ze aan een tweetal publicaties.’

Hendriks ziet nog volop mogelijkheden om de lignineafbraak te verbeteren. Toevoeging van extra stoffen die de schimmel nodig heeft om enzymen aan te maken, leidde tot een versnelling van het proces met 30 procent. Ook hoopt hij in samenwerking met paddenstoelenonderzoekers van Wageningen Plant Research genetische verbeteringen door te voeren.

‘Komende herfst promoveert Nazri Nayan op een proefschrift over de enorme variatie in het vermogen om lignine af te breken binnen één van onze schimmelsoorten. Dat duidt erop dat er zeer goede mogelijkheden zijn om de schimmels te veredelen en het hele proces sneller en nog efficiënter te laten verlopen.’

www.wur.nl/meeruitstro

Achtergrondbeeld: Getty Images

Over drie jaar hoopt het onder meer voedingssupplementen tegen overgewicht op de markt te brengen. Het bedrijf gebruikt daarvoor de bacterie Akkermansia muciniphila. Deze bacterie verbetert de barrièrefunctie van de darm, waardoor schadelijke en uiteindelijk dik makende stoffen minder snel door het lichaam worden opgenomen.

De vlotte afwikkeling van de financiering staat in schril contrast met de moeite die De Vos moest doen om het onderzoek dat leidde tot de ontdekking van de bacterie gefinancierd te krijgen. De hoogleraar van de leerstoelgroep Microbiologie wilde destijds op zoek naar bacteriën die groeien op stoff en die onze darmen zelf aanmaken, zoals mucus.

‘Ik had het gevoel dat daar nuttige soorten bij zouden zitten, maar bewijs daarvoor ontbrak. Het was daarom heel moeilijk om financiering voor dit onderzoek naar het darmstelsel te vinden. Ik heb het onderzoeksvoorstel ervoor wel drie keer ingediend. Pas de derde keer werd het gehonoreerd en kon zijn PhD-student Muriel Derrien aan de slag. In 2004 werd met dit onderzoek de bacterie Akkermansia muciniphila gevonden.

Barrière tegen dik makende stoffen

De Akkermansia-bacterie bevat een eiwit dat andere bacteriën niet hebben. Dit eiwit zorgt ervoor dat de barrièrefunctie van de darm verbetert. Na het toedienen van de bacteriën laat de darm minder toxische, en uiteindelijk dik makende, stoff en door. Hoe sterk dit effect precies is, is nog niet bekend. Toediening van de bacterie gaat ook darmontsteking tegen en helpt mogelijk tegen de ziekte leververvetting. Veel mensen dragen de bacterie van nature bij zich, maar bij mensen met overgewicht is er vaak een tekort.

Veilig voor de mens

Vier jaar na de ontdekking begon De Vos een samenwerking met de Belgische hoogleraar Patrice Cani, tegenwoordig van de UCL, om de gezondheidseff ecten van de bacterie nader in kaart te brengen. Na het toedienen van de bacterie bleken bij muizen obesitas en diabetes type II te verminderen. Later ontdekte deze Belgische onderzoeksgroep ook dat het middel veilig bij mensen gebruikt kan worden.

Gesteriliseerd werkt de bacterie niet, maar gepasteuriseerd wel. ‘Daardoor kwamen we erachter dat het waarschijnlijk een eiwit is dat het eff ect veroorzaakt.’ Eiwitten verliezen namelijk hun werking bij sterke verhitting. Dat de bacterie gepasteuriseerd nog werkt, is volgens De Vos erg prettig. De bacterie hoeft niet meer te leven en dat maakt toepassing in voedingsmiddelen veel gemakkelijker.

Gedacht wordt aan bijvoorbeeld voedingssupplementen en poeders, maar ook yoghurtdrankjes, repen of gepersonaliseerde medicijnen. Naar verwachting komen de eerste voedingsproducten op basis van de bacterie over ongeveer drie jaar op de markt, maar dat is nog allerminst zeker.

Een groot en groeiend probleem

Er zijn nog veel onzekerheden in de vertaling naar concrete producten. Zo is nog niet precies bekend hoe toepasbaar de bacterie is als iemand een bepaalde aandoening heeft. ‘We hebben daarom heel bewust een investeerder gezocht die later nog extra geld in het bedrijf wil steken’, vertelt De Vos. Dat werd het Franse investeringsfonds Seventure, dat ruim 600 miljoen euro beheert voor bedrijven als Danone en Novartis.

Aanvullend onderzoek zal vooral plaatsvinden in de omgeving van Brussel, waar ook het kantoor van A-Mansia gevestigd is. Dit omdat de UCL uit België meer ervaring heeft met preklinisch onderzoek en medische toepassingen. ‘Een ander deel vindt waarschijnlijk in Wageningen plaats’, vertelt De Vos.

De potentiële doelgroep van A-Mansia is groot. Overgewicht is wereldwijd een groot en groeiend probleem. In Nederland is bijna de helft van de volwassenen te zwaar, blijkt uit cijfers van het CBS. Obesitas, extreem overgewicht, komt voor bij bijna 15 procent van de volwassenen. De toekomstige producten van A-Mansia kunnen, in combinatie met gezonde voeding en extra beweging, helpen om overgewicht tegen te gaan.

www.wur.nl/obesitas

Achtergrondbeeld: Shutterstock

Fijen is promovendus aan de Wageningse leerstoelgroep Plantenecologie en Natuurbeheer. In mei volgend jaar hoopt hij zijn promotieonderzoek naar de invloed van hommels en zweefvliegen op de zaadproductie van prei af te ronden.

‘Ik onderzoek bij vijf verschillende preirassen wat de belangrijkste factoren zijn voor zaadproductie. Naast de kwaliteit van de planten, waar je invloed op hebt met bemesting en bewatering, wijst alles op bestuiving, en dan vooral door wilde bestuivers, zoals hommels.’ Dat levert argumenten om de natuur beter te beschermen, en meer te doen om het wilde bestuivers naar de zin te maken.

Zoete lupine als snack

Deze zomer is Fijen een crowdfundingsactie gestart om als vervolg op zijn promotie een studie te kunnen doen naar de rol van hommels bij de bestuiving van lupine. In Nederland wordt de zogeheten zoete lupine op bescheiden schaal geteeld – in 2016 in totaal 40 hectare, deels als groenbemester en voor veevoer, deels voor menselijke consumptie.

Dat het gewas niet erg populair is, komt door de wisselende en onzekere opbrengsten. Een eerste aanzet tot uitbreiding van het areaal ligt in het verbeteren van de opbrengst, aldus Fijen. Een tweede is meer bekendheid van lupine bij consumenten, zodat de vraag naar de voedzame boontjes voor in burgers, soepen, salades en als snack groeit.

‘Bij lupine is al wel onderzoek gedaan naar veredeling, op opbrengstverhoging en eiwitgehaltes bijvoorbeeld, maar niet naar bestuiving’, aldus Fijen. ‘Terwijl dat wel belangrijk kan zijn voor de opbrengst.’

‘Ik wil daarom bij de drie lupinesoorten die in Nederland worden geteeld, kijken wat de bijdrage in bestuiving is van hommels ten opzichte van honingbijen, die boeren nu meestal inzetten. Insecten die bij het stuifmeel van lupine willen komen, moeten door een soort klapmechanisme in de bloem. Bijen zijn daarvoor net te licht.’ Zo’n 15 duizend euro heeft Fijen nodig voor veldproeven.

Cultureel erfgoed

Fijen hoopt met verbetering van de lupineteelt biodiversiteit en landbouw een stapje dichter bij elkaar te brengen. ‘De teruggang van hommels komt ook doordat we de afgelopen decennia in Nederland veel bloeiende gewassen zijn kwijtgeraakt; lupine, veldbonen, boekweit en vlas worden niet of nauwelijks meer geteeld. Het is eigenlijk ook cultureel erfgoed. Daarnaast zijn veel groenten de kas in gegaan.’

Er is al legio wetenschappelijk bewijs dat wilde bestuivers als hommels en zweefvliegen belangrijk zijn voor landbouwgewassen. ‘Maar die studies zijn niet altijd relevant op het niveau van de boer. Het zijn vooral korte studies, op kleine veldjes, zonder rekening te houden met gewasrotatie. Het is daardoor lastig om boeren te overtuigen meer te doen voor de biodiversiteit. Daarnaast kun je niet zoals met kunstmest een zak wilde bestuivers opentrekken en opbrengen.’

Mochten hommels bepalend zijn voor de lupine-opbrengst, dan zou met meer lupineteelt in Nederland een meervoudige win-winsituatie kunnen ontstaan. Voor de bedreigde hommels, voor een stabielere lupineproductie en voor hogere opbrengsten. En voor een lagere ecologische voetafdruk, door meer productie van plantaardige, lokaal geteelde eiwittenbronnen in plaats van geïmporteerde soja.

Achtergrondbeeld: Mirjam Hommes

Jansen is gespecialiseerd in vluchtelingen en migratie en bezoekt regelmatig vluchtelingenkampen. Deze zomer was hij in Zaatari, een groot kamp voor Syrische vluchtelingen in Jordanië. Voor zijn promotie in Wageningen (2004-2011) verbleef hij twee jaar in Kakuma, een vluchtelingenkamp in Noord-Kenia dat mensen opvangt uit onder meer Zuid-Sudan, Ethiopië, Somalië, Congo en Uganda.

‘In Noord-Kenia leven veel mensen in armoede, verduren ze terugkerende voedseltekorten en hebben ze te maken met veedieven die grof geweld gebruiken’, schetst Jansen. ‘De vluchtelingen in Kakuma krijgen bescherming, zorg en onderwijs. Er zijn voorzieningen zoals een brailleschool, rolstoelbasketbal, een safehouse voor vrouwen. Natuurlijk verblijft niemand voor zijn lol in een vluchtelingenkamp. Maar soms trekken gezinnen uit de omgeving naar dit kamp, zodat hun kinderen naar school kunnen.’

Bloemperkje in de woestijn

Jansen is vooral geïnteresseerd in de ontwikkeling die een vluchtelingenkamp doormaakt. Er komen naar verloop van tijd winkeltjes, wegen, scholen, ziekenhuizen, sportvelden en soms zelfs universiteiten. Er ontstaan machtsrelaties, vormen van rechtspraak en een eigen jeugdcultuur, somt Jansen op. ‘In Kakuma, dat al meer dan 25 jaar bestaat, is een tweede generatie geboren. Het kamp was bedoeld als noodvoorziening, maar blijkt toch niet zo tijdelijk te zijn. Mensen bouwen er een leven op.’

Ter illustratie vertelt hij over een vluchteling die in Zuid-Sudan heeft gevochten. ‘In Kakuma werd hij docent Engels en verdiende een heel laag loon met lesgeven op één van de vier middelbare scholen. Hij had een vrouw, een kind en twee poezen en besproeide dagelijks zijn tuintje, een klein bloemperkje in de woestijn. De tijdelijkheid was voor hem genormaliseerd.’

Een park in een kamp

Voor de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, die samen met de gemeente Amsterdam actief is in Zaatari, werkt Jansen aan een evaluatie van hun projecten in vluchtelingenkampen, zoals de ontwikkeling van de publieke ruimte met bijvoorbeeld een park en een groene wandelroute. ‘Publieke ruimte zou beter gepland kunnen worden om tegemoet te komen aan de levens die mensen leiden in normaliserende kampen. Hulporganisaties zien dat vaak als luxe, naast noodzakelijke voorzieningen als voedsel, water en medische zorg.

Maar een park is niet alleen een groene plek waar mensen elkaar ontmoeten en waar nieuwe initiatieven ontstaan, het biedt bijvoorbeeld ook mogelijkheden voor de opvang en opslag van water met het oog op droogte en overstromingen. Hulp in de vorm van stedelijke planning draagt dan niet alleen bij aan de ontwikkeling van het kamp, maar ook aan die van de regio.’

Overbelaste opvangregio’s

Volgens schattingen van de UNHCR zijn er in 2018 meer dan 68 miljoen mensen ontheemd door gewapende conflicten of natuurrampen. Het gaat zowel om intern ontwortelden als om vluchtelingen die naar het buitenland zijn getrokken. Maar liefst 85 procent van al deze vluchtelingen wordt in ontwikkelingslanden opgevangen.

‘Veel opvangregio’s raken overbelast’, zegt Marian Stuiver, programmaleider Metropolitan Solutions bij Wageningen Environmental Research. ‘Er is niet genoeg voedsel en niet voldoende gevarieerd voedsel, te weinig werk, en water en brandhout zijn schaars. Er is milieuschade, natuurlijke hulpbronnen raken uitgeput en er zijn bijvoorbeeld geen afvalsystemen.’

Het is de hoogste tijd dat de Wageningse kennis wordt aangewend voor migratievraagstukken, meent Stuiver. ‘Het is een van de grootste problemen van onze tijd. De urgentie groeit en daarmee ook de politieke druk in Westerse landen om te helpen om opvang in de regio mogelijk te maken.’

De mechanismen van migratie

Stuiver nam in 2017 het initiatief om jaarlijks de bijeenkomst Changing Routes te organiseren. Wetenschappers, beleidsmakers en mensen van hulporganisaties kunnen tijdens deze dag de ontwikkelingen rondom migratiestromen bespreken, en plannen en nieuwe samenwerkingen smeden. ‘We hopen de mechanismen die migratie veroorzaken te ontrafelen’, aldus Stuiver.

Omdat er veel geld met de hulp aan vluchtelingen is gemoeid – de overheid en andere organisaties pompen er vaak miljoenen euro’s in – is het in ieders belang dat projecten echt impact hebben, benadrukt ze. Stuiver werkt aan een brede onderzoekagenda rondom vluchtelingen en migratie en aan verscheidene projecten, zoals de ontwikkeling van een duurzame campus voor Jordaniërs én Syrische vluchtelingen in Jordanië (zie kader).

In diezelfde regio is Wageningen betrokken bij projecten rond watermanagement en tuinbouw. Afgelopen voorjaar zijn er met geld van het ministerie van Buitenlandse Zaken vier demonstratiekassen voor tomatenteelt gebouwd in de Libanese Bekaa Vallei, met het doel om water te besparen en werk voor vluchtelingen te creëren.

Helpen bij de oogst

De glastuinbouwexperts van Wageningen University & Research ontwikkelden er low tech kassen waardoor lokale boeren met minder water toekunnen. Zo’n vijftien enthousiaste boeren zijn betrokken bij het project en in de demonstratiekassen maken ook hun collega’s kennis met de nieuwe methoden. ‘Het is de bedoeling dat deze boeren vluchtelingen inhuren om hen te helpen bij de oogst’, vertelt teamleider Caroline van der Salm.

Ook In Jordanië is zij actief bij een soortgelijk project: middelgrote tuinders in de Jordaanvallei investeren zelf in iets geavanceerdere mid tech kassen. De helft van de kosten wordt vergoed onder voorwaarde dat de tuinders werk bieden aan vluchtelingen. Het project gaat zeshonderd banen opleveren, waarvan twee derde voor Syrische vluchtelingen.

Daarnaast werkt Wageningen samen met hulporganisatie ZOA aan de oprichting van twee opleidingscentra voor de bloementeelt, voor Syrische vluchtelingen in Jordanië. Dit project wordt gefinancierd door Australië. ‘De trainingen zullen zich vooral richten op vrouwelijke vluchtelingen en vluchtelingen met een handicap om hun kansen op werk te vergroten’, vertelt Van der Salm. Haar team geeft advies over de opzet van de centra.

De effecten van noodhulp

Duizenden kilometers verderop, in de Democratische Republiek Congo, bestudeert de Wageningse ontwikkelingseconoom Maarten Voors of hulp ook daadwerkelijk werkt. In dit geval elementaire noodhulp voor de mensen die in het oosten van het land op de vlucht slaan voor het geweld van rebellengroepen. Meestal vinden deze vluchtelingen onderdak bij familie, vrienden of onbekenden in dorpen één of twee dagen lopen verderop, vertelt Voors.

Ze hebben alles achter moeten laten en hun gastfamilies zijn vaak ook erg arm. Daarom verstrekken de Verenigde Naties bonnen aan de armste vluchtelingen, waarmee ze op een speciale markt spullen als een muskietennet, matras, emmer en zeep kunnen aanschaffen. Ook de armste 10 procent van de dorpsbewoners
krijgt deze vouchers.

‘Wij onderzoeken de impact van deze noodhulp’, aldus Voors. ‘Dat is superrelevant, het gaat immers om miljoenen mensen per jaar. De non-profitorganisatie International Initiative for Impact Evaluation financiert het veldexperiment. Willekeurig krijgen zeventig mensen de extra hulp en zeventig anderen die net zo arm zijn, krijgen die niet. Een mobiel onderzoeksteam bevraagt en onderzoekt beide groepen direct en zes weken later nog eens. Daarbij wordt gekeken naar mentale en fysieke gezondheid en sociale inbedding. ‘Je kunt je bijvoorbeeld afvragen of er door de spullen conflicten ontstaan, of dat mensen ze juist gaan delen’, verduidelijkt Voors.

Inmiddels is dit onderzoek in een jaar tijd in 31 dorpen gedaan. Uit de voorlopige resultaten blijkt dat de gezondheid van de mensen die de spullen ontvingen niet beter is en de kindersterfte niet is afgenomen. ‘Wellicht zijn zes weken te kort om daar veranderingen in te zien’, aldus Voors.

Wel zorgt de noodhulp ervoor dat de ontvangers iets meer te eten hebben. ‘Dat kan komen doordat ze meer van hun budget aan voedsel kunnen besteden’, verklaart Voors. ‘Ook lijkt het erop dat de noodhulp positief uitpakt voor de sociale integratie. Maar het sterkste gunstige effect geldt de mentale stabiliteit en veerkracht van de mensen die de hulp hebben ontvangen.’

Klimaatmigratie

Niet alleen oorlogen en geweld, zoals in de Democratische Republiek Congo, brengen mensen op de been. Volgens het Internal Disaster Monitoring Centre (IDMC) kwamen er in het jaar 2017 bijna 11,8 miljoen nieuwe ontheemden bij door conflicten en geweld, en bijna 18,8 miljoen door natuurrampen. Ingrid Boas van de Wageningse leerstoelgroep Milieubeleid bestudeert de wisselwerking tussen migratie en klimaatverandering. ‘De meeste studies laten zien dat klimaatverandering geen primaire drijfveer is voor mensen om massaal ver weg te trekken, en dat klimaatmigratie vooral lokaal is’, vertelt Boas.

In 2016 ontving ze van NWO een Veni-beurs voor haar onderzoek naar klimaatmigratie en de invloed van moderne communicatietechnologie. In 2017 verbleef Boas vijf maanden in Bangladesh, dat lijdt onder zeespiegelstijging en overstromingen veroorzaakt door cyclonen, die in hevigheid lijken toe te nemen. Ze sprak met bewoners van getroffen gebieden over hun keuzes om te blijven of te vertrekken en bracht hun vlucht- en migratieroutes in kaart.

Als na een cycloon het gevaar geweken is, keren mensen meestal terug en bouwen hun huizen weer op, vertelt ze. ‘Of mensen wegtrekken hangt af van hun sociale netwerken, hoeveel geld en middelen ze hebben en andere factoren zoals milieuproblematiek en politieke vraagstukken. Veel hangt af van de lokale overheid. Verdwijnt bijvoorbeeld het geld om dijken te repareren of komt er daadwerkelijk een betere dijk?’

Wanneer de overstromingen leiden tot verzilting en erosie, zijn de bewoners soms gedwongen om te vertrekken. Boas: ‘Veel mensen verhuizen dan stukje bij beetje verder weg van de kust, soms enkele meters per keer. Anderen trekken juist naar een ander eiland of een nabijgelegen stad.’ Moderne telecommunicatie speelt daar een rol bij. ‘Via hun mobieltje vragen ze familie of bekenden die al in de stad wonen om uit te kijken naar onderdak of werk.’

Vluchtelingenstromen begrijpen en beïnvloeden

Wageningse onderzoekers willen een breder begrip krijgen van de beweegredenen van mensen om uiteindelijk hun biezen te pakken. ‘Als in een gebied ecosystemen veranderen of als er te weinig water of voedsel is, kunnen crises ontstaan, conflicten verergeren, of trekken mensen weg’, legt Bertram de Rooij van Wageningen Environmental Research uit.

Om de ontwikkeling van vluchtelingenstromen beter te kunnen voorspellen en mogelijk ook te beïnvloeden, gaan hij en zijn collega’s in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit een nieuwe methodiek ontwikkelen. Ze gaan kijken hoe ze data over conflicten, klimaat, water en natuurlijke hulpbronnen kunnen verbinden met bestaande economische en agrarische modellen voor oogstvoorspellingen, voedselzekerheid, productie en handel.

‘Als we de wisselwerking tussen de verschillende factoren beter begrijpen, kunnen overheden en instanties als de Verenigde Naties effectiever interveniëren in gebieden die onder druk staan’, zegt De Rooij. ‘Dan kun je er bijvoorbeeld voor zorgen dat mensen naar van tevoren aangewezen en voorbereide plekken gaan. En misschien kun je soms zelfs voorkomen dat mensen wegtrekken.’

www.wur.nl/migratie

Achtergrondfoto: Bram Jansen

Quinoa hoort thuis op de hete, droge hoogvlakten van de Andes. Het groeit zelfs rond het Titicacameer, waar de oevers wit uitgeslagen zijn van de opgehoopte zoutkristallen. ‘In de loop van de evolutie heeft dit gewas zich verbluff end goed aangepast aan zout, droogte en felle zon’, vertelt Van der Linden. ‘Die eigenschappen zijn ook bij andere gewassen hard nodig, als aanpassing aan klimaatverandering. In landen als Bangladesh en Vietnam bijvoorbeeld staan in het droge seizoen de rivieren lager, waardoor zeewater de delta binnendringt en de zoutgrens landinwaarts verschuift. Ook het irrigatiewater uit de rivier wordt steeds zilter. Daar heeft de rijstoogst flink onder te lijden.’

Bijzondere eigenschappen ontrafelen

Van der Lindens onderzoeksgroep Abiotische stress ontrafelt de bijzondere fysiologische eigenschappen van quinoa, om die ook in andere gewassen te kunnen inbouwen. ‘We hebben zo langzamerhand een sterk vermoeden van de belangrijkste genen, bijvoorbeeld voor zouttransport en zoutopslag.’

Ook gaat quinoa slim met zijn huidmondjes om, zo blijkt onder meer uit beelden van infraroodcamera’s die aan drones over het gewas vliegen. Een droogteresistente plant sluit zijn huidmondjes op tijd om de verdamping te beperken. Om de stand van de huidmondjes nog beter te volgen, wordt gewerkt aan een proefopstelling met robots om de camerametingen automatisch te analyseren.

Het quinoa-onderzoek sluit aan bij een lange traditie; plantenveredeling is een oer-Wagenings vakgebied. Het Instituut voor Plantenveredeling werd gesticht in 1912 en is daarmee zes jaar ouder dan de universiteit zelf. ‘Baanbrekend was begin vorige eeuw de veredeling van twee zeer succesvolle tarwerassen, de Wilhelminatarwe en de Julianatarwe’, vertelt hoogleraar plantenveredeling Richard Visser.

Dankzij de nieuwe rassen steeg de tarweopbrengst tussen 1900 en 1920 van circa 2.000 naar 2.700 kilo per hectare. ‘Hierdoor smolt het wantrouwen van de boeren tegenover de geleerden uit Wageningen weg als sneeuw voor de zon.’ Van pakweg 1930 tot 1950 was tweederde van het Noordwest-Europese tarweareaal beplant met Wageningse rassen. Inmiddels wordt tot 12 ton tarwe per hectare geoogst.

Selecteren en kruisen

Het doel van de plantenveredeling is nieuwe rassen ontwikkelen door planten met geschikte eigenschappen te selecteren en te kruisen. In het verleden was dat een kwestie van tijdrovende handmatige selectie van de planten met de beste eigenschappen om mee te kruisen. Na de kruisbestuiving werd het zaad opgekweekt om tussen de nakomelingen de beste kruisingsresultaten te kunnen vinden. Tegenwoordig komt bij de zoektocht naar de gewenste eigenschappen veel technologie kijken.

In april 2018 kwam er groen licht voor de bouw van een nieuw onderzoekscentrum. Daarin komen onder meer kassen met robotgestuurde camera’s en sensoren, om verschillen in eigenschappen van planten onder uiteenlopende omstandigheden te meten. In dit Netherlands Plant Ecophenotyping Centre (NPEC), een project van 22 miljoen euro, werkt Wageningen samen met de Universiteit Utrecht. Van der Linden: ‘Met fenotypering kan je heel nauwkeurig een groep nakomelingen selecteren die een gewenste eigenschap bezit, en vervolgens ga je binnen die groep op zoek naar de onderliggende genetische eigenschappen. Het opsporen van die genen kan steeds sneller en goedkoper.’

Door de ontrafeling van het genoom kunnen veredelaars steeds gerichter gaan werken: als je weet welke genen waar zitten, kan je het uitgangsmateriaal met de beste genen kiezen om mee te kruisen. In 2011 publiceerden Wageningse plantenveredelaars, samen met andere onderzoeksgroepen wereldwijd, het complete genoom van de aardappel. In 2012 volgde het genoom van tomaat. Sindsdien is de veredeling van gewassen als aardappel en tomaat in een stroomversnelling gekomen. Programma’s die vroeger vijftig jaar duurden zijn nu binnen vijf jaar afgerond.

Ziektes, droogte, hitte

Veredeling is volgens hoogleraar Richard Visser een kunst en een wetenschap. Om de markt te veroveren, moeten nieuwe rassen beter bestand zijn tegen ziektes, droogte, hitte en zout en hogere opbrengsten geven. Gemiddeld stijgen de opbrengsten elk jaar met 1,5 procent. Ook wordt gewerkt aan rassen die stikstof kunnen vastleggen, geen allergische reacties oproepen en niet in de laatste plaats, beter smaken.

‘Jarenlang brachten de Wageningse veredelaars zelf nieuwe rassen op de markt’, vertelt Visser. ‘Vanaf de jaren zestig nam het bedrijfsleven deze rol over. Om ongewenste concurrentie te vermijden ging Wageningen zich concentreren op gewassen die nog niet commercieel veredeld werden, zoals quinoa, hennep, vlas, goudsbloem, olifantsgras, aardbei, appels en peren. Succesnummers waren bijvoorbeeld de Elsanta-aardbei en de Elstar-appel.’

‘Ook geven we veel plantmateriaal in de vorm van ‘halffabricaten’ uit aan kwekers om verder mee te kruisen, bijvoorbeeld van aardappels die zijn teruggekruist met wilde verwanten met resistentiegenen, maar ook materiaal van tomaat en sla. Resistente rassen zijn cruciaal. Neem bijvoorbeeld sla. Die ziet er in de winkel steeds hetzelfde uit, maar het betreft elk jaar nieuwe rassen, want de ziekteresistenties uit de oude rassen zijn na een jaar al weer doorbroken. Als in één op de miljoen schimmelsporen een toevallige mutatie optreedt en je hebt honderden miljarden sporen in de kas rondvliegen, dan heb je al gauw duizenden mutante schimmels die je gewas belagen.’

Zaadloze grapefruit

Vanaf de jaren veertig gingen veredelaars op zoek naar nieuwe planteigenschappen door met behulp van straling of chemicaliën zelf mutaties in het erfelijk materiaal op te wekken. Door deze mutatieveredeling ontstond in de VS bijvoorbeeld de zaadloze grapefruit, een mutant die in de natuur meteen zou uitsterven, maar bij de consument juist welkom is. Een nadeel van mutatieveredeling is dat de ontstane mutaties volstrekt willekeurig zijn.

Eind jaren negentig kwamen moleculair-biologische technieken op om DNA doelgericht te veranderen en daarmee veredelingsprogramma’s flink te versnellen. Bijvoorbeeld van aardappel, die vier sets chromosomen heeft, wat kruisingen extra ingewikkeld maakt, en van aardbei, die er zelfs acht heeft. En ook van de appel, die pas na vijf of zes jaar bloeit en dus dan pas gekruist kan worden.

In traditionele kruisingsprogramma’s duurt het vijftig jaar om een appel vijf keer te kruisen. Via een speciaal genconstruct voor vroege bloei, produceert de appel nu in het laboratorium al binnen enkele maanden een mini-appeltje dat je bijvoorbeeld kunt testen op het bezit van resistentiegenen. In de eindfase van het onderzoek wordt het genconstruct voor vroege bloei dan weer op de klassieke manier uitgekruist.

S-gen uitschakelen

Een spannend nieuw onderzoeksterrein is dat van Yuling Bai naar ziektegevoeligheidsgenen (Susceptibility genes ofwel S-genen) als nieuwe bron van resistentie tegen ziekteverwekkers, zoals schimmels en virussen.‘ Sommige ziekteverwekkers maken actief gebruik van bepaalde plantengenen om de plant binnen te dringen’, vertelt ze op haar werkkamer, die vol staat met boeketten omdat ze zojuist is benoemd tot persoonlijk hoogleraar plantenveredeling. ‘Als je zo’n S-gen uitschakelt, treedt er geen infectie meer op.’

Een onderzoeksvraag is vervolgens: kan de plant dat gen wel missen? Bai lost dit op door niet het gen uit te schakelen, maar alleen kleine veranderingen aan te brengen. Bijvoorbeeld in een stukje van de promotor, de schakelknop die de ziekteverwekker gebruikt om het gen aan te schakelen. ‘Dan is de ziekteverwekker kansloos. Het verwijderen van maar een of twee basenparen kan al voldoende zijn om een schimmel of virus de pas af te snijden.’

Opmerkelijk is dat een aantal van deze S-genen universeel in het plantenrijk voorkomen. Sommige planten hebben echter last van het uitschakelen van hun S-genen. Zo kan een bepaald S-gen bij de tomaat probleemloos worden uitgeschakeld om hem schimmelresistent te maken, terwijl gerst door eenzelfde ingreep in hetzelfde gen groeiproblemen krijgt.

Een nieuwe techniek, CRISPR-Cas, maakt het mogelijk om het DNA heel subtiel te veranderen. De Wageningse microbioloog John van der Oost ontvangt in september een Spinozapremie van 2,5 miljoen euro voor zijn bijdrage aan het ontwikkelen van deze techniek. Met CRISPR-Cas kunnen veredelaars gerichter dan ooit een eigenschap veranderen met behulp van een eiwitschaartje (Cas9). Dit kan op een bepaalde plaats in het DNA één of meerdere genen aanpassen.

Zo kunnen veredelaars in het laboratorium een bestaand ras binnen enkele maanden van een nieuwe eigenschap voorzien. Overigens heeft het Europese Hof na jaren van discussie in juli 2018 bepaald dat de aldus ontstane rassen worden aangemerkt als genetisch gemodificeerde organismen (gmo’s) en daarom pas na uitgebreid veiligheidsonderzoek op de markt mogen komen.

Genen karakteriseren

‘In de zoektocht naar de gewenste eigenschappen worden onze meetmethoden steeds verfijnder’, zegt Van der Linden. ‘En we kunnen het DNA steeds sneller en goedkoper in kaart brengen en daaruit steeds meer informatie halen. We kunnen genen karakteriseren en hun functie onderzoeken door ze met moleculaire technieken aan of uit te schakelen, en zo hun detail-bijdrage aan de opbrengst van het gewas vaststellen. Bijvoorbeeld bij quinoa, waar veel verschillende genen samen de opbrengst bepalen.’ Vervolgens gaan veredelaars aan de slag met de planten met de juiste genen.

‘We kunnen ze ook inbouwen in nieuwe rassen, of in andere gewassen’, aldus Van der Linden. ‘Als we weten welke trucs quinoa gebruikt voor zijn droogte- en zoutresistentie en hoe de schade wordt geminimaliseerd, kunnen we ook droogteresistente rijst- of tarwerassen gaan ontwerpen.’

‘Volgens Richard Visser komt het ontwerpen van designerrassen binnen bereik. ‘Je kunt van tevoren beredeneren wat de beste combinaties zijn en welke kruisingsouders je moet kiezen en hoe groot je populatie moet zijn om genoeg kans te maken om de juiste nakomelingen te selecteren, in plaats van lukraak 100 duizend nakomelingen te screenen. Als het veldwerk goedkoper wordt, zullen plantenveredelaars ook allerlei kleinere, lokale nichemarkten en micromilieus kunnen bedienen. We krijgen bovendien meer greep op genetisch complexe eigenschappen als opbrengststabiliteit en droogtetolerantie. We zullen straks dezelfde opbrengsten halen met minder water en minder bestrijdingsmiddelen. Dat is interessant, ook uit het oogpunt van voedselzekerheid.’

www.wur.nl/plantbreeding

Achtergrondbeeld: ‘Pomologia; Beschryvingen en afbeeeldingen van appels en peeren’, door Johann Hermann Knoop

De beste student van zijn jaar

Woldehanna woont in de buurt van de universiteit in de miljoenenstad Addis Abeba, maar hij groeide op in het dunbevolkte zuiden van de regio Tigray. Hij werkte na zijn middelbare school als landbouwadviseur bij het ministerie van Landbouw. Daar ontstond zijn interesse voor economie. ‘Het ministerie gaf de boeren kunstmest en algemene adviezen: zoveel kilo stikstof, zoveel kilo fosfaat, ongeacht de bodem. De boeren hadden niet veel vertrouwen in deze adviezen. Toen heb ik een kosten-batenanalyse gemaakt van de hoeveelheden kunstmest en de omstandigheden waaronder die het meeste opleverden.’

Mede door die analyse werd Woldehanna in 1988 toegelaten tot de bacheloropleiding agrarische economie aan de landbouwuniversiteit van Alemaya, in het oosten van Ethiopië. Daar studeerde hij af als beste student van zijn jaar. Dat leverde hem een positie op als docent bij deze universiteit, maar Woldehanna streefde naar meer. ‘Ik wilde hoogleraar worden en een nuttige bijdrage leveren aan de ontwikkeling van Ethiopië.’

Een studie in het buitenland

Die drive heeft hij niet van een vreemde. Zijn vader was een analfabete boer. Op zijn dertigste ontmoette die een monnik, aan wie hij vroeg om hem te leren lezen en schrijven. Toen hij dat onder de knie had, ging zijn vader heel veel boeken lezen, zegt Woldehanna. Zo werd zijn vader door het dorp benoemd tot vertegenwoordiger in het regionale bestuur.

‘Ik kom uit een arm gebied waar nog steeds niet alle kinderen naar school gaan. Maar als je je leven wil veranderen, is onderwijs cruciaal. Mijn vader onderwees zichzelf. En hij was de eerste persoon in zijn omgeving die zijn kinderen naar school kon sturen. Dus ik heb het belang van onderwijs voor ontwikkeling van huis uit meegekregen.’

Om zijn dromen te kunnen waarmaken, zocht Woldehanna een beurs voor een studie in het buitenland. Enkele medewerkers van Alemaya University kenden Wageningen University & Research, dus informeerde hij ook daar. Maar Wageningen had op dat moment geen Engelstalige economieopleiding. Pas een jaar later, in 1995, startte de masteropleiding Agricultural Economics and Marketing. Woldehanna meldde zich direct aan. Hij kreeg een Wageningen University Scholarship en was een van de eerste acht studenten van deze nieuwe internationale opleiding.

Het viel hem gelijk op dat de opleiding sterk op de praktijk was georiënteerd: hij paste de lesstof toe in werkgroepen en ging het veld in. Wat hem vooral aansprak aan de Wageningse filosofie was het belang dat wordt gehecht aan het aanleren van vaardigheden om de kennis praktisch toe te kunnen passen.

Adviezen aan de regering

Woldehanna specialiseerde zich in milieueconomie en deed een afstudeervak over ontbossing in Ethiopië, een groot probleem in het land. Hij analyseerde het houtgebruik over meerdere jaren, ging na welke alternatieven beschikbaar waren voor hout als brandstof en bouwmateriaal en stelde op basis daarvan subsidies en belastingen voor om de ontbossing tot staan te brengen. ‘De regering heeft mijn beleidsvoorstellen overgenomen en de overheid gebruikt ze nog steeds’, zegt hij trots. Overigens is ontbossing nog steeds een groot probleem in Ethiopië. Door de bevolkingsgroei blijft de vraag naar brandhout groeien.

Na zijn afstuderen in Wageningen keerde Woldehanna terug bij Alemaya University in Ethiopië en wist hij met hulp van de Wageningse economiehoogleraar Arie Oskam een beurs te bemachtigen van NWOWOTRO voor een promotieonderzoek in Wageningen. Zijn onderzoek ging over de werkgelegenheid van Ethiopische boeren op en buiten het boerenbedrijf. Hij selecteerde daarvoor tweehonderd kleine boeren in de Ethiopische regio Tigray en volgde hun werkzaamheden twee jaar lang.

Hij ontdekte iets nieuws: de off farm activities, zoals tijdelijke baantjes als metselaar of timmerman, concurreerden niet met landbouw en veeteelt, zoals landbouwadviseurs altijd dachten, maar vulden het boerenwerk goed aan. Boeren met een goede mix van landbouw en ander werk haalden de hoogste arbeidsproductiviteit en inkomens, bleek uit zijn promotieonderzoek. Daarom adviseerde Woldehanna de regering om off farm activities te stimuleren. Ook dit advies werd opgevolgd.

Ethiopisch leren koken in Nederland

Zijn promotiejaren in Wageningen waren leuk, zegt Woldehanna, maar ook eenzaam, want hij miste zijn vrouw en twee dochters. Wat enorm hielp was dat alle buitenlandse studenten destijds een gastfamilie kregen toegewezen. In het geval van Woldehanna waren dat Wim en Agaath van Norel uit Bennekom. ‘Dat was fantastisch’, memoreert hij. Elk weekend kon hij bij hen terecht. ‘We gingen op pad, ik leerde de Nederlandse eetcultuur kennen – avondeten tussen vijf en zeven – en we kookten samen.’

Zo maakte Woldehanna in Wageningen zijn eerste traditionele Ethiopishe maaltijden ‘Voordat ik naar Nederland kwam, kookte ik nooit. Ik heb leren koken in Nederland. Ik kon zelfs sorghum-meel kopen in Wageningen!’ Nog steeds heeft hij een warm contact met zijn gastfamilie. Hij skypet geregeld met hen en ze komen van tijd tot tijd op vakantie in Ethiopië.

Na zijn promotie in 2000 werkte Woldehanna twaalf jaar als visiting professor in Wageningen, naast zijn baan als economiedocent in Addis Abeba. Dat betekende dat hij een maand per jaar in Wageningen was. Samen met Arie Oskam leverde hij zes Ethiopische PhD-studenten af, waarvan er vijf inmiddels belangrijke posities innemen in Ethiopië.

De Wageningse aanpak

Het opleiden van deskundigen ziet Woldehanna als de belangrijkste bijdrage van Wageningen in Ethiopië. Het Wageningse, op de praktijk georiënteerde onderwijs heeft veel ontwikkeling opgeleverd en andere universiteiten moeten daar een voorbeeld aan nemen, vindt hij. Zelf gebruikt hij de Wageningse aanpak als hoogleraar in Addis Abeba als hij lesgeeft in microeconomie, ontwikkelingseconomie en econometrie.

In lijn hiermee richtte zijn visiestuk als kandidaat voor het presidentschap van Addis Ababa University zich op loopbaanontwikkeling en de vooruitzichten van afgestudeerden op de arbeidsmarkt. ‘Er stromen de komende jaren enorm veel jongeren van de universiteit naar de arbeidsmarkt. Daarom wil ik deze universiteit, net als Wageningen, meer in contact brengen met de praktijk en de industrie. Ik wil dat onze studenten in de bachelorfase een driemaands stage bij een bedrijf volgen, om te begrijpen wat de praktijk van hen vraagt.’ Ook wil hij meer projectonderwijs en practicumlokalen realiseren.

Woldehanna had de afgelopen dertig jaar duidelijk voor ogen wat het onderwijs voor hem kon betekenen. ‘Ik wilde hoogleraar worden, toen ik bij het ministerie van Landbouw vertrok. En ik wilde nuttig zijn voor mijn land. Mijn aspiratie was: Research for Society. Dat komt enorm overeen met de missie van Wageningen: Science for Impact.’

Achtergrondfoto: Petterik Wiggers

Van elke doos mango’s wordt digitaal, met blockchain technologie, de oogstlocatie vastgelegd, de temperatuur tijdens het transport, als ook de kosten van de tussenhandel en het vervoer.

Het betalingssysteem is hieraan gekoppeld. Totdat de mango in de supermarkt ligt, blijft de Haïtiaanse teler eigenaar. Uiteindelijk krijgt hij het verschil uitbetaald tussen de verkoopprijs in de winkel en de gemaakte kosten onderweg. Nu verkopen de telers de mango’s al vóór de oogst voor maar een paar cent per vrucht.

Toch kleven er mogelijk ook gevaren aan dit systeem, waarschuwt Oostewechel: ‘De boer krijgt later zijn geld en hij loopt meer risico, bijvoorbeeld als er iets misgaat bij het transport.’

Info: rene.oostewechel@wur.nl

Achtergrondfoto: Shutterstock